autor: Milan Radanović
objavljeno: Republika, br. 512-515, 01.11.2011.
Učešće predstavnika akademskog istorijskog revizionizma u oficijelnim naporima državne revizije prošlosti, u postsocijalističkoj Srbiji, treba sagledavati kao snaženje nastojanja ka rasterećivanju negativnog istorijskog bagaža srpskih kolaboracionističkih snaga iz razdoblja Drugog svetskog rata. Ova namera sukladna je težnji ka demonizaciji Komunističke partije Jugoslavije kao revolucionarnog subjekta i predvodnice Narodno-oslobodilačkog pokreta i predstavlja oblik istorijskog pravdanja novog, kapitalističkog poretka.
Ispravljanje tzv. istorijskih nepravdi i sprovođenje tzv. nacionalnog pomirenja, tj. insistiranje na tzv. prevladavanju prošlosti, predstavljaju pokušaj revizionističkih subjekata, napose nosilaca državne istorijske politike, ka sticanju političkog kapitala. Prepoznavanje jedne ovakve mogućnosti, kojoj je dat moralno-politički privid, dodatno je navodilo stratege državne istorijske politike unutar vladajućih buržoasko-nacionalističkih političkih partija da poslednjih godina, osobito nakon 2004, intenziviraju napore ka normalizovanju kvislinštva i rehabilitaciji snaga kolaboracionizma.
Okosnicu revizije prošlosti u Srbiji, pored apsolutizovanja „komunističkih zločina“, tj. partizanske ratne retorzije i posleratne državne represije nad antikomunistima, antikomunističkog egzorcizma, tj. čišćenja uljeza (komunista) iz nacionalne istorije, predstavlja napor ka normalizovanju ravnogorskog četničkog pokreta, kao dominantnog i najmasovnijeg srpskog kolaboracionističkog pokreta, uz zahtev za rehabilitaciju Dragoljuba Mihailovića, kao najistaknutijeg predstavnika ovog pokreta. Osnovnu karakteristiku ovih nastojanja, koja dobijaju otvorenu podršku državnih struktura, predstavlja neprihvatljivo zanemarivanje i prikrivanje zločinačke prakse ravnogorskog četničkog pokreta i Mihailovićeve komandne i političke odgovornosti. Slika naše nedavne prošlosti, kada je reč o normalizovanju četništva, opterećena je debelim impastom krvi.
Mnogo je lakše predstaviti ravnogorski četnički pokret i njegovog vođu kao nacionalne stradalnike i jedine spasioce nacije nego rasteretiti fašističkog bagaža kvislinške pokrete pod vođstvom Milana Nedića i Dimitrija Ljotića. Stoga ukupni napori ka normalizovanju kvislinštva i rehabilitaciji kolaboracionističkih snaga, u novom poretku sećanja, podrazumevaju napose normalizaciju četništva.
Zakasnelo prevladavanje prošlosti u postsocijalističkoj Srbiji (pri čemu Miloševićev režim smatramo nominalno socijalističkim) posledica je ambivalentnog odnosa Miloševićevog režima prema definisanju istorijske politike. Kao ilustraciju Miloševićevog odnosa prema komemorativnom nasleđu socijalističke Jugoslavije i jugoslovenskog revolucionarnog pokreta, dovoljno je navesti da je Milošević 1997. kao privatni korisnik uzurpirao pet muzejskih objekata Memorijalnog centra Josip Broz Tito. „Akt Miloševićevog useljenja u muzej pratilo je ukidanje Memorijalnog centra i spajanje ostataka centra sa Muzejom revolucije, čime je stvorena nova ustanova nazvana Muzej istorije Jugoslavije. Uprava novog muzeja ukinula je stalnu postavku nekadašnjeg Muzeja revolucije. Muzej 25. maj takođe je ispražnjen.“[1]
„Miloševićev režim pripremio je današnji istorijskopolitički preokret. Društveno-politička situacija 1990-ih normalizovala je različite verzije istoriografskog ekstremizma.“ [2] Društveno-političke okolnosti nakon smene Miloševićevog režima, kao odraz ideološke platforme nekadašnjih opozicionih, a nakon 2000. vladajućih političkih partija, dodatno su ohrabrile revizionističke subjekte u potrazi za državnim pokroviteljstvom.
Podrška predstavnika akademskog istorijskog revizionizma zakonodavnoj politici u službi državne istorijske politike
Narodna skupština Republike Srbije je 21. decembra 2004. usvojila Zakon o izmenama i dopunama Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica (ovaj zakon kolokvijalno je poznat kao „Zakon o izjednačavanju prava partizanskih i ravnogorskih boraca“). Član 2. Zakona o izmenama i dopunama, ustanovljava Ravnogorsku spomenicu 1941. „Njeni nosioci se u pogledu prava utvrđenih Zakona o pravima boraca, vojnih invalida i članova njihovih porodica, izjednačavaju sa nosiocima Partizanske spomenice 1941.“ Član 15. podrazumeva izmenu člana 35. Zakona o pravima boraca: „Sva prava predviđena ovim zakonom odnose se na sve pripadnike NOR-a“, uključujući, kako sugeriše zakonodavac, i pripadnike ravnogorskog četničkog pokreta, „bez obzira da li su osuđeni pravosnažnim sudskim presudama da su učestvovali u borbama protiv partizanskih odreda, Narodno-oslobodilačke vojske Jugoslavije i Jugoslovenske armije.“
Izmenom ranijeg zakona omogućeno je ne samo izjednačavanje prava nosilaca Partizanske i novoustanovljene Ravnogorske spomenice, već i političko rehabilitovanje ravnogorskog četničkog pokreta. Zakonom je naznačeno izjednačavanje ratnih veterana „bez obzira“ da li su pripadnici jednog od dva pokreta „osuđivani pravosnažnim sudskim presudama“ da su učestvovali u borbenim aktivnostima na strani okupatora.
Komentarišući predlog Zakona o izjednačavanju prava partizanskih i četničkih boraca, u intervjuu stranačkom glasilu Srpskog pokreta obnove, partije predlagača zakona, istoričar Kosta Nikolić, naučni saradnik beogradskog Instituta za savremenu istoriju i jedan od istaknutih protagonista sprege između akademskog istorijskog revizionizma i državne revizije prošlosti, ističe da je nužno osloboditi se „stereotipa po kojima su partizani bili oslobodioci i heroji“ i dodaje: „Ovaj predlog zakona je značajan zbog toga što srpska država, kakva god da je, mora, kako je istakao i Vuk Drašković, da ispravi jednu veliku istorijsku nepravdu. Srpska država mora formalno da zauzme stav, da se odredi prema tim bolnim događajima iz Drugog svetskog rata. Ako to ne uradi, ispašće da još uvek veruje u tu crno-belu sliku po kojoj su četnici bili izdajnici. (…) U tom kontekstu predlog ovog zakona predstavlja jasan istorijski diskontinuitet. Ako smo iskreno opredeljeni za tranziciju moramo stvoriti društvo diskontinuiteta u odnosu na početak jednog neprirodnog poretka koji je označavao nasilje nad istorijom, a nastao je odmah posle Drugog svetskog rata. (…) U mnogim sferama je nastavljeno po starom. Mislim da je krajnje vreme da se izvrši radikalni raskid sa tim nasleđem, jer u svetu više nema nikakvog spora šta je bio komunizam: totalitarna ideologija po ciljevima i metodama veoma bliska nacizmu u Nemačkoj i fašizmu u Italiji. (…) Po mom kritičkom sudu mi treba da izvršimo tranziciju u odnosu na društvo koje je počelo da se stvara u Srbiji 1944. godine. Osnovni postulati sadašnjeg srpskog društva još uvek su imanentni onome što je tada uspostavljeno: mi se, recimo, i dalje kolebamo u pogledu privatizacije.“ [3]
Usvajanje jednog oktroisanog dekreta, (skandaloznog, čak ako zanemarimo rasističke izlive pojedinih poslanika iz redova vladajuće koalicije, u kontekstu odbrane predloga zakona), istoričar Nikolić označava kao pokušaj ispravljanja „jedne velike istorijske nepravde“. Neizbežan poraz srpskog kvislinštva, u jednom ovakvom tumačenju, predstavljen je kao „istorijska nepravda“, dok je prema međunarodno valorizovanom ishodu Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije, po Nikoliću, nužno uspostaviti „istorijski diskontinuitet“. Pobeda revolucionarnog i oslobodilačkog pokreta sa širokom podrškom u narodu, predstavljena je kao pobeda „totalitarne ideologije“ i uspostavljanje „neprirodnog poretka“. Nikolić je kritičan prema navodnom odsustvu „radikalnog raskida sa prošlošću“, potkrepljujući ovu tvrdnju tezom o navodno kolebljivoj primeni tržišne privrede, što predstavlja tipičan primer sakralizacije kapitalističkog svojinskog poretka kao tobože najdublje osnove demokratije. Nužno je, prema jednom ovakvom tumačenju, raskrstiti sa svim ostacima socijalističkog nasleđa, kako na polju državne ideologije, tako i na polju ekonomske politike, iako je očigledno da je takav proces već započeo početkom Miloševićeve vladavine. „Antitotalitarna kultura sećanja još uvek predstavlja najrašireniji vid borbene liberalne moralnoistorijske teologije.“[4]
Usvajanje zakona podržali su istoričari Predrag Marković i Slobodan G. Marković. Predrag Marković ipak napominje da „rehabilitacija pokreta Draže Mihailovića ne treba da znači rehabilitaciju kame“, misleći na zločine pripadnika ravnogorskog četničkog pokreta, da bi potom insistirao na antitezi koja sugeriše kako „treba rehabilitovati pozitivan sadržaj [ravnogorskog četničkog pokreta], jer se radi o građanskom antifašističkom pokretu koji je bio relativno umeren”. Slobodan G. Marković ističe kako smatra da se „ovim zakonom simbolički završava Drugi svetski rat“ na tlu Srbije, napominjući kako je, po njegovom mišljenju, neprimereno što vladajući politički subjekti nisu odmah nakon političkih promena 2000. pokrenuli ovakvu inicijativu. [5]
Narodna Skupština Republike Srbije usvojila je 17. aprila 2006. Zakon o rehabilitaciji. Prvim članom utvrđeno je da se zakonom uređuje „rehabilitacija lica koja su bez sudske ili administrativne odluke ili sudskom ili administrativnom odlukom lišena, iz političkih ili ideoloških razloga, života, slobode ili nekih drugih prava od 6. aprila 1941. godine do dana stupanja na snagu ovog zakona, a imala su prebivalište na teritoriji Republike Srbije“. Petim članom zakona utvrđeno je da zahtev za rehabilitaciju može podneti „svako zainteresovano fizičko ili pravno lice“, bez obzira da li je neposredno reč o licu koje je lišeno određenih prava nakon navedenog datuma.
U duhu Rezolucije 1481 Saveta Evrope (Rezolucija o međunarodnoj osudi zločina totalitarnih komunističkih režima koju je Parlamentarna skupština Saveta Evrope usvojila 25. januara 2006), istoričar Srđan Cvetković, u kontekstu primene Zakona o rehabilitaciji, sugeriše: „Nameće se zaključak da bi možda bilo celishodnije i pravednije prema mnogim žrtvama koje nisu mogle i ne mogu da dočekaju i ostvare pravdu, da država u skladu sa preporukama Saveta Evrope kolektivno rehabilituje određene kategorije žrtava ideološko-političkog progona. Konačno, pored političke rehabilitacije, država bi mogla na kraju da u skladu sa istim preporukama donese i deklaraciju o osudi komunističkog režima kao nedemokratskog i odgovornog za masovno kršenje ljudskih prava posle 1945, koja bi možda imala veće dejstvo nego sve pojedinačne rehabilitacije zajedno.“ [6]
Tvorcima zakona je bilo važno da omoguće rehabilitaciju lica koja su „lišena života, slobode, ili nekih drugih prava“, upravo nakon 6. aprila 1941, jer im ovakav vremenski okvir omogućava kriminalizovanje Narodno-oslobodilačkog pokreta. Ovakav pristup najbolje se ogleda u rehabilitaciji dvojice kvislinških žandarma, ubijenih od strane partizana 7. jula 1941. u Beloj Crkvi pokraj Krupnja. Na taj način omogućena je etička i politička diskvalifikacija partizanskog pokreta, odnosno KPJ, kao pokretačke snage oslobodilačke borbe i socijalne revolucije jugoslovenskih naroda.
Zakon o rehabilitaciji ne pravi razliku među licima koja su „lišena života, slobode, ili nekih drugih prava od 6. aprila 1941.“ Predlagačima zakona bilo je nebitno da li „zainteresovano fizičko ili pravno lice“ koje podnosi zahtev za rehabilitaciju, ne čini pokušaj zloupotrebe, podnošenjem zahteva za rehabilitaciju lica koje je nakon navedenog razdoblja lišeno života ili slobode od strane partizanskog pokreta ili posleratnih socijalističkih vlasti zbog učestvovanja u zločinu nad pripadnicima ili simpatizerima oslobodilačkog pokreta, ili zbog drugih oblika služenja okupatoru. Ovako sročen zakon omogućio je brojne zloupotrebe koje se ogledaju u podnošenju zahteva za rehabilitacijom lica koja su tokom Drugog svetskog rata učestvovala u kolaboraciji sa fašističkim okupatorom, a koja su likvidirana od strane partizana ili su lišena slobode i sudski procesuirana od strane socijalističkih vlasti ili su figurirala kao negativne istorijske ličnosti. Predlagači zakona nisu ponudili merila pomoću kojih bi sud mogao utvrditi da li je neko lice lišeno slobode i osuđeno „iz ideoloških ili političkih razloga“, ili zbog nekog krivičnog dela, koje podrazumeva i komandnu odgovornost zbog zločina podređenih formacija.
S obzirom da je član Državne komisije za ispitivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, Bojan Dimitrijević, istoričar i pomoćnik ministra za odbranu, 19. septembra 2010. na TV B92 javno iskazao očekivanje da će uskoro doći do rehabilitacije generala Mihailovića, pri tome iskazavši nadanje da će u dogledno vreme biti rehabilitovan i Milan Nedić, možemo li uskoro očekivati formiranje „Državne komisije za ispitivanje okolnosti defenestracije đenerala Milana Nedića“?
Sudska rehabilitacija Bogdana Lončara i Milenka Brakovića, dvojice žandarma u kvislinškoj službi, ubijenih 7. jula 1941. u Beloj Crkvi pokraj Krupnja, rehabilitovanih pred Okružnim sudom u Šapcu, predstavlja primenjenu paradigmu Zakona o rehabilitaciji. Datum ovog oružanog sukoba, posleratne socijalističke vlasti proglasile su za Dan ustanka naroda Srbije. Ovaj praznik ukinut je odlukom Narodne skupštine Republike Srbije, 9. jula 2001.
Sudskom rehabilitacijom dvojice kvislinških žandarma, njihova smrt postala je predmet političke manipulacije. U rešenju Okružnog suda u Šapcu o rehabilitaciji dvojice žandarma, od 11. decembra 2008, ističe se da je utvrđeno kako su žandarmi „lišeni života bez odluke suda iz ideološko političkih razloga, kao žrtve progona i nasilja, od strane pripadnika partizanskog pokreta, čime je povređeno njihovo pravo na život“. Ovu sudsku rehabilitaciju treba posmatrati kao političku rehabilitaciju dvojice pripadnika kvislinškog represivnog aparata, odnosno kao političku rehabilitaciju kvislinškog aparata. Na taj način normalizovan je čin služenja okupatoru, dok je pokret kome su pripadali izvršioci njihovog ubistva, okarakterisan kao snaga koja je još u leto 1941. vršila „progone i nasilja“ i na taj način „povređivala pravo na život“ onih koje je srpska revizionistička istoriografija okarakterisala kao predstavnike organa državne vlasti. Pokret, u ovom slučaju partizanski, koji vrši „progone i nasilja“ inspirisane „ideološkim i političkim razlozima“, jula 1941. nije, prema logici revizionističkih istoričara i njihovih političkih mentora, oslobodilački pokret, već vinovnik „građanskog rata“ i prevratnička snaga koja je za cilj imala „osvajanje vlasti“.
Sudija Gojko Lazarev, predsedavajući veća koje je rehabilitovalo dvojicu kvislinških žandarma, obrazlažući u medijima odluku o rehabilitaciji, ističe: „Nažalost, 7. jula 1941. Srbin je ubio Srbina, što je označilo početak građanskog rata u Srbiji. Bio je to ustanak protiv države, sa jasnim ciljem promene celokupnog sistema. Narednika i kaplara likvidirali su, iz ideološko-političkih razloga, pripadnici partizanskog pokreta.“[7]
Rehabilitaciju dvojice žandarma javno su odobrili saradnici Instituta za savremenu istoriju, Kosta Nikolić (veštak u sudskom predmetu rehabilitacije žandarma Lončara i Brakovića) i Srđan Cvetković. Kosta Nikolić ističe: „Treba se suočiti sa bolnom prošlošću. To nije bio nikakav dan ustanka, već ubistvo iz ideoloških i političkih razloga. Mislim da to ubistvo nije bilo detaljno planirano, već običan incident, koji je naknadno dobio toliki značaj. A, počinjeno je u skladu sa strategijom Komunističke partije Jugoslavije – revolucija na prvom mestu! Nije pucano u okupatore, već u predstavnike stare vlasti. To je poruka koja se slala narodu.“ Srđan Cvetković podržava odluku suda stavom: „Ovo je novi pogled na istorijske događaje koji nije ideološki obojen. Rasvetljene su složene okolnosti, a ubistvo dvojice žandarma demistifikovano, da se više ne predstavlja kao herojski čin.“ Nikolić dodatno ističe da rehabilitacija dvojice žandarma „nije nikakvo prevrednovanje istorije: Nema govora o revizionizmu. Događaji se sada, naprosto, objašnjavaju onako kako su se stvarno dogodili.“[8]
Iako su svedočenja preživelih svedoka istorijskog događaja 7. jula 1941. jasna u pogledu vinovnika oružanog sukoba u Beloj Crkvi, kada je reč o izazivačima ovog sukoba (svedoci se slažu da su žandarmi prvi upotrebili oružje nakon što su se partizani vratili u selo želeći da spreče žandarme da privedu učesnike minulog skupa), reinterpretatori ovog istorijskog događaja prenebregavaju istorijski kontekst (okupacija zemlje, uloga predratne žandarmerije u novonastalim okolnostima) i neposredan događaj (prvenstvo dvojice žandarma u izazivanju oružanog sukoba).
U autorskom tekstu u jednom beogradskom nedeljniku, Kosta Nikolić obrazlaže odluku šabačkog Okružnog suda o rehabilitaciji dvojice kvislinških žandarma: „Komunisti nisu pucali u ’sluge okupatora’, već u državu kao instituciju. (…) Slavljenje ubistva Lončara i Brakovića, ostavilo je dugotrajne negativne posledice i sprečilo proces nacionalnog pomirenja i prevladavanja još uvek svežih ideoloških podela. Njihova rehabilitacija predstavlja značajan doprinos suočavanju srpskog društva s njegovim totalitarnim nasleđem koje je i dalje snažna brana punoj modernizaciji i demokratizaciji Srbije.“[9]
Sud i veštak (Kosta Nikolić) tvrdnjom da su dvojica žandarma „lišeni života kao žrtve progona i nasilja od strane pripadnika partizanskog pokreta“ zastupaju neprihvatljivu tezu da su svi stradali u ratu jednaki, jer ih izjednačava činjenica smrti. Dvojica pripadnika kvislinškog aparata koji je bio nosilac progona i nasilja nikako ne mogu biti proglašavani za „žrtve progona i nasilja“.
Pokušaj nenaklonjenih prosuditelja iz redova državnih institucija da okarakterišu čin otpora pripadnicima kvislinškog represivnog aparata, odnosno začetak oslobodilačke borbe, kao „začetak građanskog rata“ i „ustanak protiv države“, odnosno „napad na državu kao instituciju“, iako kvislinška tvorevina u Srbiji nije imala prerogative države, nameću poželjnu predstavu o srpskom kvislinštvu kao izrazu srpske državotvorne i nacionalne ideje. Ovakve navodno apodiktičke ocene u medijima poprimaju odlike opskurne mitologeme, imenovanjem protagonista oslobodilačkog pokreta za „teroriste“ i „ubice nedužnih ljudi“.
Osnivanje dve revizionističke komisije pod okriljem Vlade Republike Srbije 2009. i učešće revizionističkih istoričara u njihovom radu
Iako Zakon o rehabilitaciji, poput Zakona o izjednačavanju prava partizanskih i četničkih boraca, predstavlja političko nasleđe dveju vlada Vojislava Koštunice, primena ovih zakona i potonji napori ka definisanju državne istorijske politike aktuelne vlade, u kojoj većinu ima Demokratska stranka, predstavljaju jasan revizionistički kontinuitet.
Angažman istaknutih predstavnika akademskog istorijskog revizionizma, K. Nikolića, B. Dimitrijevića S. Cvetkovića i Momčila Pavlovića, na pisanju četvorotomne istorije Demokratske stranke (Историја Демократске странке, 1919-2009, Београд, 2009), znakovit je primer odnosa ove građanske političke partije prema neformalnoj revizionističkoj školi u okviru savremene srpske istoriografije. B. Dimitrijević je funkcioner i savetnik predsednika Demokratske stranke, dok je S. Cvetković saradnik Istraživačko-dokumentacionog centra Demokratske stranke.
Vlada Republike Srbije formirala je tokom 2009. dve komisije za preispitivanje istorijskih događaja koji su se odigrali na tlu Srbije krajem i neposredno nakon Drugog svetskog rata. Ovo je prvi put da državne institucije usmeravaju i motivišu istraživanja ove vrste. Angažovanje određenog broja naučnih delatnika i javnih ličnosti sa neskrivenim antikomunističkim stavovima, saopštenja sekretara Ministarstva pravde, kao koordinatora rada dveju komisija, i izjave pojedinih članova komisija, jasno sugerišu o nameri osnivača.
Najpre je 27. aprila 2009. formirana Državna komisija za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, potom je 9. jula 2009. formirana, odnosno 12. novembra 2009. konstituisana, Državna komisija za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944. (skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice pobijenih od septembra 1944. ).
Osnivanje komisije za „utvrđivanje okolnosti pogubljenja“ Dragoljuba Mihailovića, uporedo sa pokretanjem sudskog postupka za rehabilitaciju ovog ratnog zločinca, predstavlja završni čin državne rehabilitacije najznačajnijeg protagoniste srpskog kolaboracionizma, odgovornog za brojne zločine ravnogorskih četničkih formacija.
Izbor članova Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića jasan je indikator uloge države u reviziji prošlosti. Naime, u medijima se među članovima komisije pominju imena Slobodana Radovanovića, nekadašnjeg zamenika republičkog javnog tužioca (predsednik komisije), Slobodana Homena, državnog sekretara u Ministarstvu pravde, i Bojana Dimitrijevića, višeg naučnog savetnika Instituta za savremenu istoriju, ujedno pomoćnika ministra odbrane za vojne resurse i savetnika predsednika Republike za vojna pitanja. Kao članovi komisije figuriraju istoričari Kosta Nikolić i Slobodan G. Marković.
Kosta Nikolić, naučni savetnik pri Institutu za savremenu istoriju, jedan od koautora osporavanog udžbenika za završne razrede gimnazije (2002), u izjavi jednom beogradskom nedeljniku 2004, istakao je kako su prema njegovom „kritičkom sudu u pravu bili oni koji su izgubili rat 1945. godine“.[10]
Bojan Dimitrijević, viši naučni savetnik pri Institutu za savremenu istoriju, kao član Demokratske stranke, nakon političkih promena posle 2000, obavljao je više savetničkih i stručnih delatnosti u okviru državnih institucija: savetnik za reforme ministra odbrane Borisa Tadića u Vladi Državne zajednice SCG, rukovodilac tima koji je izradio Strategiju odbrane SCG, savetnik predsednika Republike Srbije Borisa Tadića za vojna pitanja (od 2006), pomoćnik ministra odbrane Dragana Šutanovca za ljudske resurse u Vladi Republike Srbije, autor nacrta Strategije nacionalne bezbednosti (2006).
O ideološkoj signaturi Bojana Dimitrijevića kazuju njegovi pokušaji relativizovanja kvislinške uloge D. Ljotića i, naročito, M. Nedića, u izjavama medijima. „Izvesno je sledeće: ni Ljotić ni Milan Nedić nisu bili petokolonaši, a za diskusiju je može li se njihova uloga – naročito Nedićeva – kvalifikovati i kao kvislinška. Generalno uzev, među Srbima i Slovencima nije bilo organizovane pete kolone. Ako uopšte zbog toga na neku političku grupu treba ukazati prstom, to najpre mogu biti komunisti zbog poznatog blagonaklonog stava koji je imao Sovjetski Savez prema invaziji sila osovine na Jugoslaviju.“ [11] Dimitrijević ignoriše istorijsku realnost vezanu za neposrednu saradnju administrativnog i represivnog aparata i oružanih formacija pod kontrolom ove dvojice političkih figura, sa nemačkim okupatorom, jednako kao što ignoriše činjenicu da je KPJ, kao jedina politička snaga u porobljenoj Jugoslaviji, još tokom Aprilskog rata (15. aprila 1941), prvim ratnim saopštenjem pozvala narode Jugoslavije na nepristajanje razbijanja zemlje i nastavak pružanja oružanog otpora okupatoru.
Dimitrijević je 19. septembra 2010. na Televiziji B92 iskazao nadanje da će nakon rehabilitacije Dragoljuba Mihailovića uslediti i rehabilitacija Milana Nedića. Članovi komisije ističu kako je „osnovni zadatak komisije da utvrdi mesto streljanja generala Mihailovića“,[12] u čemu treba prepoznati osnovni motiv osnivanja komisije – pronalaženje posmrtnih ostataka generala Mihailovića. Pronalaženje zemnih ostataka generala Mihailovića nezaobilazan je aspekat u procesu rehabilitacije ovog ratnog zločinca. Ovo bi omogućilo trajno monumentalizovanje njegove ličnosti, kojoj je dat mučenički karakter, čime bi bila ostvarena značajna pobeda „nekrofilnog antikomunizma“ u Srbiji.
Jedini konkretni rezultat rada komisije predstavlja dodatna potvrda validnosti decenijama zvaničnih i poluzvaničnih informacija o hapšenju Draže Mihailovića, saradnji Nikole Kalabića sa organima unutrašnjih poslova u lociranju Mihailovića 1946, autentičnosti fotografija Dragoljuba Mihailovića nakon hapšenja i datumu pogubljenja (17. jul 1946).
Nakon dvogodišnjeg rada, članovi komisije su 14. aprila 2011. predstavili „nalaze na utvrđivanju činjenica o pogubljenju komandanta JVuO“. Međutim, ovom prilikom samo su dodatno potvrđene već poznate činjenice (datum pogubljenja, okolnosti hapšenja i uloga Nikole Kalabića u hapšenju generala Mihailovića), uz razjašnjenje određenih nedoumica (lokacija pogubljenja, indicije o premeštanju zemnih ostataka generala Mihailovića iz primarne grobnice), koje nemaju relevantan značaj za javnost i istorijsku nauku.[13]
Vlada Republike Srbije je 9. jula 2009. formirala Državnu komisiju za tajne grobnice pobijenih od septembra 1944. Na čelu komisije nalaze se dvojica istoričara: predsednik, Slobodan G. Marković, docent na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, i sekretar, Srđan Cvetković, istraživač u Institutu za savremenu istoriju, dok je koordinator Odbora za istraživanje Državne komisije, Momčilo Pavlović, direktor Instituta za savremenu istoriju.
Formiranje komisije inicirao je istoričar Momčilo Pavlović. „Znajući potencijale saradnika Instituta za savremenu istoriju i uopšte istoričara mlađe generacije, za koje verujem da nemaju opterećenja starijih kolega, odlučio sam da ovo pitanje [’zločini oslobodilaca’] podignem na najviši mogući nivo. Iskustva u radu s Državnom komisijom za ispitivanje činjenica izvršenja smrtne kazne i pronalaženje grobnog mesta generala Dragoljuba Mihailovića, uverila su me da je nastala povoljna klima i da postoji politička volja da se ova pitanja rasvetle.[14]
Iako je Državna komisija za tajne grobnice pobijenih od septembra 1944. formirana po ugledu na sličnu komisiju koja deluje u Republici Sloveniji, državne institucije, kao i saradnici Instituta za savremenu istoriju, koji su zapravo inicirali formiranje komisije, nisu našli za shodno da iniciraju istraživanje koje bi obuhvatilo popisivanje svih stanovnika Srbije „koji su kao posledica nasilja umrli u Drugom svetskom ratu i neposredno posle njega“, iako ukupan, pa čak ni približan, broj umrlih stanovnika Srbije tokom rata, nije naučno utvrđen. Stoga je ova nepoznanica i dalje izvor političi motivisanih manipulacija.
Na osnovu činjenice da je partizanska ratna retorzija i posleratna državna represija odnela živote i određenog broja lica koja na pravednom suđenju ne bi bila osuđena na najstrožu kaznu, antikomunisti pokušavaju izgraditi politički kapital. „Otkopavanje istine“ u kontekstu rasvetljavanja „komunističkih zločina“ ima za cilj da pobedu jugoslovenskog revolucionarnog pokreta tradicionalizuje u novu aktivnu traumu srpskog naroda, poput „gubitka Kosova“ kao već tradicionalizovane traume. Slična tendencija uočljiva je u delatnosti hrvatskih revizionista, na primeru „Bleiburga i Križnog puta“ kao projektovane tradicionalizovane traume hrvatskog naroda.
U službenom neoliberalnom antikomunističkom poretku sećanja nema mesta nastojanjima da se konačno utvrdi broj žrtava fašističkog i kvislinškog terora na tlu Srbije, tokom Drugog svetskog rata. Tako ni do danas, na primer, nije istražen ukupan broj lica pobijenih na tlu Srbije od strane pripadnika ravnogorskog četničkog pokreta i drugih vojno-četničkih odreda, koji su se do leta 1944. našli pod komandom Ravne Gore.
Umesto zaključka
Nastojanja da se nakon „demokratskih promena“ definiše državna istorijska politika, grozničavo upinjanje da se njene konture ispune pročišćenim istorijskim sadržajem, odn. rezultatima revizionističke istoriografije, omogućila su postsocijalističkim vlastima da politički instrumentalizuju činjenicu postojanja izvesnih istorijskih kontroverzi.
Institucionalizovanje selektivne politike sećanja, koja je tokom 1990-ih bila delokrug partija koje su osvojile vlast nakon 2000. i nekolicine mlađih istoričara (ako zanemarimo uticajnu istorijsku publicistiku), daje nam za pravo da govorimo o državnoj reviziji istorije. Zvanično i poluzvanično normalizovanje pokreta i istorijskih ličnosti iz kvislinškog korpusa, sadržaj udžbenika istorije, usvajanje Zakona o izjednačavanju prava partizanskih i ravnogorskih boraca i Zakona o rehabilitaciji, formiranje Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića i Državne komisije za tajne grobnice pobijenih od septembra 1944, svedoče u prilog ovoj tezi.
Negativan odnos prema nasleđu jugoslovenskog revolucionarnog pokreta i socijalističke države zasnovane nakon pobede jugoslovenske revolucije, kao oblik istorijskog pravdanja novog poretka, ne podrazumeva samo radikalno prekrajanje nedavne prošlosti jugoslovenske zajednice, već predstavlja deo ukupnog sindroma restauracije kapitalizma. Ova tendencija koincidira sa potiranjem stečenih socijalnih prava najširih slojeva stanovništva, kao značajne tekovine prethodnog socijalističkog razdoblja.
[1] Ljiljana Cetinić, „Memorijalni centar Josip Broz Tito posle 1991–2008. godine“, Istinom protiv revizije Narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji 1941–1945, Zbornik radova, (ur. Mladenko Colić i dr.), Beograd, 2009, str. 353.
[2] Todor Kuljić, Prevladavanje prošlosti. Uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Beograd, 2002, str. 473-474.
[3] Илија Стаменовић, „Коста Николић, историчар: ’Ни потомак Светог Саве не би га мајци добио пензију’“, Српска реч, 358, Београд, 10.11.2004, стр. 11-12.
[4] Todor Kuljić, „Kultura sećanja – istorijat“, Tokovi istorije. Časopis Instituta za noviju istoriju Srbije, 1–2/2004, Beograd, 2004, str. 143.
[5] Маријана Милосављевић, „Офанзива СПО-а. Чичини унуци“, НИН, 2817, Београд, 23.12.2004, стр. 23-24.
[6] Срђан Цветковић, „И лош закон бољи је ни од каквог“, Политика, CVI, 34460, Београд, 14.10.2009, стр. 14.
[7] А. Делић, „Суд у Шапцу рехабилитовао жандарма којег је 7. јула 1941. убио Жикица Јовановић: Шпанац пуцао у недужног човека“, Вечерње новости, LVI, Београд, 8.1.2009, стр. 16.
[8] И. Мићевић, „Жикица Јовановић Шпанац започео је грађански, а не рат против окупатора. И херој и терориста“, Вечерње новости, LVI, Београд, 10.1.2009, стр. 11.
[9] Коста Николић, „Шта се заиста догодило 7. јула 1941. у Белој Цркви. Улога сеоског вашара у српској историји“, НИН, 3028, Београд, 8.1.2009, стр. 34.
[10] Маријана Милосављевић, „Офанзива СПО-а. Чичини унуци“, НИН, 2817, Београд, 23.12.2004, стр. 24.
[11] Србољуб Богдановић, „Димитрије Љотић: десна епопеја“, НИН, 2709, Београд, 28.11.2002, стр. 27.
[12] Kosta Nikolić, Bojan B. Dimitrijević, „Zarobljavanje i streljanje generala Dragoljuba Mihailovića 1946. godine. Nova saznanja o arhivskoj građi“, Istorija 20. veka. Časopis Instituta za savremenu istoriju, XXVII, 2/2009, Beograd, 2009, str. 13.
[13] Бојан Билбија, „Дражу званично траже на Ади Циганлији“, Политика, 34999, CVIII, Београд, 15.4.2011, стр. 7; В.Ц.С., „Комисија за утврђивање истине о Дражи Михаиловићу потврдила да је убијен на Ади. Гроб никад неће наћи“, Вечерње новости, LVIII, Београд, 15.4.2011, стр. 5.
[14] Momčilo Pavlović, „’Zločini oslobodilaca’ – zadatak srpske istoriografije visokog prioriteta“, Istorija 20. veka. Časopis instituta za savremenu istoriju, XXVIII, 3/2010, Beograd, 2010, str. 10.
