U decembru 2016. godine je objavljena vest da je u pripremi zakon kojim će prostor nekadašnjeg nacističkog logora Sajmište u Beogradu biti trajno zaštićen, tako što će na njemu biti izgrađen spomen kompleks posvećen žrtvama genocida, okupacije i ratnih zločina. U pitanju je Zakon o Ustanovi spomen-žrtve, čiji je predlog Vlada Republike Srbije nedavno podnela na razmatranje i usvajanje republičkom parlamentu. Predlog je već podržan od strane predsednika Tomislava Nikolića.

U javnosti je ovaj zakon predstavljen kao značajan događaj, kao „prvi korak ka obeležavanju poslednjeg neobeleženog velikog logora u Evropi“ i najava kraja dugogodišnjeg nemarnog odnosa prema ovom istorijski važnom mestu stradanja.

Međutim, sam predlog zakona koji će se uskoro naći u parlamentu ostavlja malo prostora za optimizam i nadu da će najveći logor u okupiranoj Srbiji zaista konačno dobiti dostojno spomen obeležje. Naime, Ustanova spomen-žrtve kakva je zamišljena ovim zakonom predstavlja kontinuitet sa spornom politikom sećanja na Sajmište, onom koja je obeležila poslednjih sedam decenija, a sam tekst zakona sadrži brojne problematične, ideološki obojene interpretacije istorije ovog mesta i njegove simbolike.

Pre nego što se osvrnem na sporna mesta u predlogu zakona, ukazujem i na jedan njegov pozitivan aspekat. Novim republičkim zakonom Sajmište se proglašava za „prostorno kulturno-istorijsku celinu“ i „područje posebne namene“, što treba da osujeti planove onih koji su poslednjih decenija u Sajmištu videli pre svega ekskluzivnu lokaciju, mesto za „strane investicije“ i „komercijalne sadržaje“. Međutim, problem Sajmišta nikada nije bio samo uređenje njegovog fizičkog prostora, nego pre svega to šta na tom mestu treba da bude glavni objekat sećanja. U onome „šta“ leže glavne mane predloga novog zakona na koje zelim da ukažem.

Prvo, u zakonu se Sajmište pominje isključivo kao lokalitet na kome će se nalaziti Ustanova spomen-žrtve. Sajmište, navodi se u Članu 1, mesto je koje zbog svog „značenja uzvišene tragike“ među Srbima, Jevrejima i Romima predstavlja adekvatan prostor za „ispunjavanje trajnog pamćenja i spomena pravednih i herojskih žrtava genocida, okupatorskog terora i ratnih zločina“. Nigde u zakonu ne piše da će memorijalna ustanova koja se gradi na autentičnom mestu stradanja biti posvećena pre svega istoriji logora koji se tamo nalazio i njegovim žrtvama, što je ustaljena praksa širom Evrope. Umesto toga, Sajmištu je namenjeno da bude memorijalno mesto opšteg karaktera, gde će se obeležavati istorijski događaji koji nemaju neposredne veze sa logorom koji se tamo nalazio. Indikativno je i to da se Sajmište ne spominje u nazivu memorijalnog kompleksa, već on nosi generični naziv „spomen-žrtva“.

Drugo, u Članu 1 predloga zakona lokalitet na kome će se nalaziti Ustanova spomen-žrtve opisan je kao mesto „na kojem je u Drugom svetskom ratu, na teritoriji tadašnje Nezavisne Države Hrvatske bio koncentracioni logor za Srbe, Jevreje i Rome“. Ovaj opis je neprecizan i krajnje tendenciozan. Tačno je da se Sajmište formalno nalazilo na teritoriji NDH koja se prostirala do leve obale Save u Beogradu, ali je sporazumom između nemačke komande u Beogradu i Pavelićeve vlade u Zagrebu Sajmište bilo stavljeno pod kontrolu nacističkog bezbednosnog aparata. Dakle, Sajmište je sve vreme (čak i na samom kraju rata, kada su upravu logora privremeno preuzele ustaše) bilo nacistički logor i deo Srbije pod direktnom okupacijom Nemačke. Predlogom zakona, međutim, sugeriše se da je to bio ustaški logor.

Ne verujem da su autori zakona svesno propustili da pomenu da je Sajmište bilo nacistički logor, niti tvrdim da su namerno pokušali da ga u potpunosti „pripišu“ NDH. Sva je prilika da je u pitanju previd koji će, nadam se, biti ispravljen. Pa ipak, potenciranje suštinski irelevantne činjenice da je Sajmište bilo na teritoriji NDH (pa makar i kao nacistički logor) ima svoju istoriju i jasne političke konotacije. Još krajem osamdesetih, Milan Bulajić, inicijator i prvi direktor Muzeja žrtava genocida, insistirao je na ovom podatku i plasirao ga u javnosti da bi uspostavio simboličku vezu između logora Sajmište i stradanja Srba u NDH i na taj način opravdao svoje nastojanje da baš na Sajmištu kao reprezentativnoj lokaciji bude memorijalni centar posvećen pre svega stradanju Srba. Činjenica da se Sajmište ponovo karakteriše kao logor „na teritoriji tadašnje Nezavisne Države Hrvatske“ ukazuje na to da je ova ideološka matrica još uvek aktuelna, ali i nagoveštava da će i Ustanova spomen-žrtve biti fokusirana pre svega na događaje u NDH.

Osim toga, opis Sajmišta kao logora „za Srbe, Jevreje i Rome“ bez bilo kakve kvalifikacije je takođe problematičan. Iako većina žrtava logora Sajmište jesu bili Srbi, ovakva formulacija prenebregava činjenicu da je Sajmište uspostavljeno kao Judenlager, to jest da su jedino Jevreji bili žrtve sistematskog uništenja u gasnom kamionu. U nacrtu zakona, osobenost sudbine Jevreja na Sajmištu ničim nije naznačena, niti je ukazano na značaj koji ovaj logor zauzima u istoriji Holokausta. Kako tvrdi američki istoričar Kristofer Brauning, ubijanje Jevreja na Sajmištu predstavljalo je „začeće“ šireg plana po kome bi evropski Jevreji bili uništeni i „nagovestilo efikasnost i rutinsku hladnokrvnost“ koja će tek narednih godina biti usavršena u nacističkim logorima smrti. Prema tome, zakon koji prema svojoj preambuli oličava brigu srpskog društva za žrtve Holokausta, formulisan je na način koji upravo prenebregava status Holokausta kao posebnog istorijskog događaja i jedinstvenog primera ljudskog stradanja.

Treće, u Članu 2 Predloga zakona definišu se pojmovi genocid, Holokaust i porajmos (genocid nad Romima), i posebno „genocid nad srpskim narodom“, koji su, kako se navodi, „izvršili Nezavisna Država Hrvatska, kao i Nemačka i njeni saveznici i pomagači, a posebno albanski kolaboracionisti na Kosovu i Metohiji za vreme Drugog svetskog rata u periodu od 1941. do 1945. godine na prostoru okupirane Kraljevine Jugoslavije“. Da je u NDH počinjen genocid nad srpskim narodom nije sporno, ali jeste tvrdnja da se nemački zločini nad srpskim stanovništvom u okupiranoj Srbiji, ili zločini albanskih kolaboracionista, takođe mogu na taj način okarakterisati. Mere odmazde koje je nemački okupator sprovodio u Srbiji nisu imale karakteristike genocida, te se ovakvom konstatacijom još jednom marginalizuje specificnost sudbine Jevreja koji su u okupiranoj Srbiji bili jedine žrtve genocida. Isticanje zločina na Kosovu i „posebne“ uloge albanskih kolaboracionista u genocidu je naročito sporno, jer ovi zločini ne samo da nemaju nikakve veze sa Sajmištem, već predstavljaju pokušaj da se Kosovo, kao večiti motiv srpskog nacionalističkog diskursa, uvrsti i u sećanje na Drugi svetski rat. Time se Sajmište direktno instrumentalizuje za potrebe aktuelne politike.

Konačno, Član 3 predloga zakona definiše strukturu Ustanove, koja će se sastojati od „postojećeg Muzeja žrtava genocida“, „muzeja holokausta (sic)“ i „muzeja porajmosa“, s tim da će poslednja dva imati „odgovarajuću autonomiju“ u okviru institucije. Ovakva struktura se nigde ne spominje u delu zakona posvećenog upravljanju muzejom (članovi 9-15). Nigde nije naznačeno kako će predstavnici „autonomnih“ muzeja biti zastupljeni u upravnom odboru, ko ce njima rukovoditi ili kako će im biti dodeljivana budžetska sredstva. Nije precizirano ni u čemu će se sastojati „autonomija“ iz Člana 3, niti zašto je ona potrebna, kao ni to da li će Muzej žrtava genocida nastaviti da funkcioniše u okviru Ustanove spomen-žrtve, ili će on osnivanjem Ustanove prestati da postoji. Činjenica da je deo zakona o upravljanju Ustanovom spomen-žrtve doslovce prepisan iz Zakona o osnivanju Muzeja žrtava genocida iz 1992. godine ukazuje na to da nova institucija nije ništa drugo nego novo ime za Muzej žrtava genocida, s dodatkom dva delimično „autonomna“ ogranka.

Uzevši u obzir do sada pomenuto, nameće se utisak da osnivanjem Ustanove spomen-žrtve, umesto mesta sećanja na stradale u logoru Sajmište Srbija dobija „srpski Jad Vašem“, onakav kakvim su ga krajem osamdesetih godina zamislili i osmislili Milan Bulajić i Klara Mandić, a 1992. ih zdušno podržali Miloševićev režim i Vojislav Šešelj. Ustanova spomen-žrtve baviće se, kako stvari stoje, prvenstveno genocidom nad srpskim narodom u NDH, Srbiji i na Kosovu, dok će muzeji posvećeni jevrejskim i romskim žrtvama biti prostorno i tematski izdvojeni. Time će biti institucionalizovana u Srbiji višedecenijska praksa da se Holokaust marginalizuje i posmatra isključivo kao deo istorije jevrejske zajednice, a ne kao neotuđivi deo istorije Srbije. Srbija, naravno, ima pravo na svoj Jad Vašem, ali ne na Sajmištu, mestu koje ima svoju jedinstvenu istoriju i tragičnu prošlost. Žrtvama Holokausta ubijenim u gasnom kamionu u proleće 1942. preti izopštenje iz istorije ovog mesta, koje će biti ustupljeno srpskim žrtvama kao glavnom objektu sećanja.

Sve ovo sam predvideo još pre pet godina i u zaključku knjige Staro sajmište: Mesto sećanja, zaborava i sporenja napisao da će oni koji budu odlučivali o sudbini Sajmišta najverovatnije nastaviti u pravcu zacrtanom u prošlosti, i umesto da kreiraju novu kulturu sećanja, zasnovanu na činenicama vezanim za žrtve logora Sajmište, pokušati da među postojećim, problematičnim interpretacijama pronađu najmanji zajednički imenitelj, a Holokaust ostave na margini kolektivnog sećanja. Izvesno je, dakle, da osnivanjem Ustanove spomen-žrtve Sajmište, umesto dostojnog spomen obeležja, dobija samo trajni podsetnik na ranije propuste i dokaz da sporna politika sećanja iz osamdesetih i devedesetih jos uvek definiše odnos prema prošlosti.

Jovan Byford, http://pescanik.net/sporni-zakon-o-starom-sajmistu/, 11.02.2017.

Piše: Nada Banjanin Đuričić

Znaju li Beograđani koji piju i obeduju u restoranu “So i biber” na levoj obali Save, na Starom sajmištu u broju 19, da se u toj zgradi, u nekadašnjem Turskom paviljonu, tokom rata od ’41. do ’44. u sklopu nacističkog Jevrejskog logora Zemun, kasnije, Prihvatnog logora Zemun, nalazilo kupatilo i – mrtvačnica? Efemeran podatak? 

Spada li taj podatak u domen informacija od javnog značaja? Da li ljudi individualno, jedan po jedan, treba da šalju popunjene formulare Službi za katastar nepokretnosti i da se raspituju šta se u kojoj zgradi na Starom sajmištu nalazilo pre 70 godina? Ili bi, možda, očuvane originalne zgrade iz tog perioda trebalo da budu pod zaštitom države, kao sastavni deo memorijalnog kompleksa, možda muzej, a do tada ispred svake bi trebalo da se nalazi makar tabla sa oznakom: “Ova zgrada je sazidana 1938. kao Turski paviljon na Beogradskom sajmištu. Tokom nacističke okupacije bila je sastavni deo Jevrejskog logora Zemun, korišćena je kao kupatilo i mrtvačnica.”

Preko puta, u broju 20, nalazi se još jedan restoran “Posejdon” sa velikom sportskom salom i teretanom. Zar ne bi ispred njega trebalo da stoji tabla sa natpisom: “Ova zgrada je sazidana 1937. i poznata je kao zadužbina Nikole Spasića na Beogradskom sajmištu, tj. kao Spasićev paviljon. Tokom nacističke okupacije korišćena je kao bolnica Jevrejskog logora Zemun. U njoj je kao medicinska sestra radila Hilda Dajč, studentkinja arhitekture koja se dobrovoljno prijavila da pomaže zatočenicima. I sama Jevrejka, ubrzo je ubijena u gasnom kamionu”.

Zar Beograđanima nije poznat film Gorana Paskaljevića “Kad svane dan,” ili prošlogodišnja đačka predstava “Nevidljivi spomenici” u Bitef teatru; zar Beograđani nisu čuli za roman Davida Albaharija “Gec i Majer,” ili bar za prošle godine NIN-ovom nagradom nagrađeni roman Filipa Davida “Kuća sećanja i zaborava”, zar Beograđani nisu čitali ispovest Beate Niman “Moj dobri otac,” ili gledali dokumentarni film “Dobri otac,” zar Beograđani nisu videli ni knjigu dr Milana Koljanina “Nemački logor na Beogradskom sajmištu”, ni studiju slučaja dr Kristofera Brauninga “Konačno rešenje u Srbiji – Judenlager na sajmištu”, ni knjigu dr Jovana Bajforda “Staro sajmište, mesto sećanja, zaborava i sporenja” ili makar “Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44…” (jer svi pomenuti naslovi, kao i mnogi drugi, bave se, ako ne eksplicitno, onda velikim delom, upravo ovom tematikom). Ili više ne čitaju knjige, više nemaju internet, više ne idu u pozorište, više ne gledaju filmove…?

Ili, možda, nigde nema tako dobre kafane i nigde nema tako dobre teretane kao na Starom sajmištu? Ili nas je možda povratak surovog kapitalizma potpuno izopačio i potopio sve ljudsko u nama? Ili možda mislimo da one hiljade duša jevrejskih žena, dece i staraca, zajedno sa romskim i srpskim dušama – ako je uopšte važno koliko kojih, i ako nije “nedostojno čoveka” (T. Adorno) pominjati brojeve – koje su na tom mestu skončale svoje anonimne, nevine živote i stopile se u cifru od oko (kako piše) “40.000”, a na drugom mestu (kako piše) “100.000” žrtava fašizma, nije vredno pažnje? Ili nam je možda dosadilo ono otrcano “smrt fašizmu, sloboda narodu”, pa smo ga nijansirano protumačili i prećutno se saglasili da – pomalo fašizma ne može da škodi? Ili možda ono “sloboda narodu” tumačimo tako da samo neki narod ima slobodu, pa onda može slobodno da gazi po starim, već zaboravljenim žrtvama?

Hoće li to Beograd da bude metropola u kasabi, ili je možda tek čaršija? I kako se to započinje gradnja nekakvog “Beograda na vodi” tačno preko puta tog istog Starog sajmišta, mesta stradanja, i ponovo, kao pre 70 godina taj grad na njega ravnodušno gleda, i kako se ponovo aktuelizuju zastrašujuće reči Davida Albaharija o tom “… Beogradu koji ih, sa druge obale reke, nemo posmatra.”

Holokaust (grč. holos – ceo, potpun; kaustos, spaljen, uništenje spaljivanjem, kod Grka i Rimljana: žrtva paljenica) naziv je za sistematski planski državni progon i genocid nad oko šest miliona evropskih Jevreja tokom Drugog svetskog rata, koji su počinili nacistička Nemačka i njeni saradnici. Generalna skupština Ujedinjenih nacija proglasila 27. januar (dan oslobođenja Aušvica) Međunarodnim danom sećanja na žrtve Holokausta.

Jevrejski logor Zemun je ključno mesto za istoriju Holokausta u Srbiji. Za manje od dva meseca tokom proleća ’42. u njemu je ubijena skoro polovina ukupnog broja Jevreja sa teritorije okupirane Srbije. Na taj način je Srbija postala prva zemlja pod nacističkom okupacijom proglašena “očišćenom od Jevreja”, kako je Emanuel Šefer, da bi se pohvalio, izvestio svoje pretpostavljene u Berlinu… Pored toga, ovo mesto ima veliki značaj i u široj istoriji uništavanja evropskih Jevreja jer su događaji na Sajmištu, kako piše američki istoričar Kristofer Brauning “nagovestili efikasnost i rutinsku hladnokrvnost koja će kasnije biti usavršena u logorima smrti”. Zato se ovaj zločin posmatra kao “začeće jednog šireg plana za uništenje evropskih Jevreja”.

I tako, učenici triju beogradskih škola sa svojim profesorima uveliko spremaju svečani program kojim će 27. januara 2016. odati poštu žrtvama nacizma i upozoriti javnost na opasnost opakog zaborava zločina uz odlomke iz pisama Hilde Dajč i reči Prima Levija, Elija Vizela, Davida Albaharija, Filipa Davida, Jehude Amihaija, Beate Niman, Reli Alfandari… ali zbog “zaborava i sporenja” (čitaj: kapitalizma na srpski način) nije im dopušteno da komemoraciju žrtvama Holokausta održe na mestu stradanja, na mestu nekadašnjeg logora, na Starom sajmištu. Moraće oni da potraže neki drugi, neutralniji, prihvatljiviji prostor. Možda bi bilo najbolje da se sa svojim učenicima povuku i zatvore, nazad, u svoje škole. Tamo, gde im je i mesto.

Jer, za to vreme, na Svetog Savu neki Beograđani moraju imati priliku da mirno piju i obeduju u restoranu “So i biber” u Turskom paviljonu, a neki drugi Beograđani ne smeju propustiti svoj uplaćeni termin u teretani “Posejdon” u Spasićevom paviljonu na Starom sajmištu. Znaju se prioriteti.

Neće odustati profesori i đaci. Održaće svoj program u Kulturnom centru Rex, u Jevrejskoj ulici 16, u zgradi nekadašnjeg dobrotvornog jevrejskog društva “Oneg Šabat i Gemilut Hasadim”. Simbolika postoji, jer su stanari tog doma za stare i bolesne među prvima stradali kao žrtve “dušegupke”.

Ovih dana se čuje i pitanje: “Da li je u redu da se na Svetog Savu održava komemoracija žrtvama nacizma, Sveti Sava je ipak srpska slava. Ne ide uz komemoraciju”. Je li takav stav izraz antisemitizma ili nije (jer znamo da Srbi “nikad nisu bili antisemiti” mada se u jednom dokumentu tzv. “Vlade narodnog spasa” Milana Nedića iz ’42. navodi “… zahvaljujući okupatoru, oslobodili smo se Jevreja”)? Ako nije antisemitizam, šta li je, bezazlena reakcija na flagrantno kršenje običajnosti?

I, šta bi na sve to rekao Sveti Sava, da je živ? Danas, u ovoj našoj sekularnoj državi, u ovom našem građanskom, demokratski orijentisanom društvu, on bi, kao hrišćanin, prosvetitelj i humanista, s poštovanjem i pijetetom, zakazao komemoraciju. Očitao bi lično, ako ne “kadiš”, (molitvu za mrtve) ono makar “Oče naš” (opelo) i za žrtve Holokausta, i za žrtve genocida i za sve žrtve svih drugih ratnih zločina, i pomolio se – za mir.

Monument to the victims of genocide at Sava river bank

Introduction

There is barely a hint nowadays that the buildings across from the most popular shopping mall in downtown Belgrade once housed the biggest fascist concentration camp in Serbia. Only the attentive observer will notice the derelict tower on the banks of the Sava with rundown modernist pavilions clustered around it. The pavilions are part of the former trade fair grounds (Sajmište). These days you can play soccer there, go out to eat at a restaurant, or even buy a car. The pavilion that once served as a camp hospital can now be rented out for various festivities. The squat barracks at one time provided a home for the city’s poor. Volunteer brigades moved into the abandoned buildings immediately after World War II, and later on, homeless people and artists moved in. Initiatives to establish a memorial site and exhibition like the kind set up in 1969 in Banjica, the other big camp in Belgrade, have all been fruitless. How can it be that all attempts to create an appropriate place of collective memory at this Holocaust site that was also the site of brutal repression against political prisoners and civilians from the whole of Yugoslavia have failed?

Historical context

With the invasion of the Kingdom of Yugoslavia on 6 April 1941, the territory of Yugoslavia was divided up between the fascist allies of Germany, Italy, Hungary and Bulgaria. The site of the Belgrade international trade fair (Sajmište), opened just a few years earlier, was turned into a “Jew camp” by the German Gestapo, and in 1942, its inmates were murdered in mobile gas vans. Hence, Serbia was one of the first occupied countries where the so-called “final solution” was implemented.¹ The occupation authorities subsequently repurposed the empty pavilions into “holding camps” (Anhaltelager) for detaining members of the antifascist resistance along with civilians. Prisoners came from Serbia, from insurgent areas of the Independent State of Croatia, and finally from all of Southeastern Europe, the majority of which were later deported from Sajmište to Mauthausen, Auschwitz, and labor camps in Norway and Greece. The largest group of prisoners was made up of civilians from Bosnia who were captured during the German Kozara offensive against partisans in the fascist Independent State of Croatia.²

The following will show how state policies of remembrance and evermore powerful social groups have since dealt with the complex legacy of the Sajmište camp. Conflicting interests become evident in interpreting the history of the camp, effectively preventing any institutionalized memorial at the site.³ This text will serve as an overview of the changes in the official policies of remembrance in Yugoslavia and Serbia in terms of their relationship to the two most important ideological reference systems used in interpreting World War II: the narrative of antifascism and the narrative of the Holocaust. These changes took place in several stages. The decades after liberation, up until 1980, were marked by the unchallenged hegemony of the antifascist resistance as the reference point of commemoration. As of 1980, a new paradigm began to establish itself. It centered on the victims of genocide and was later instrumentalised for propaganda purposes with the outbreak of the Yugoslav wars; particularly, in the conflict with Croatia. From 2000 on, a new interpretation of World War II was institutionalized in Serbia. The establishment of a memorial site at the former Sajmište camp now seems close at hand.

World War II in the culture of memory of Yugoslavia

Socialist antifascism, which postulates “brotherhood and unity,” served as the foundation of the socialist Federal Republic of Yugoslavia after liberation from the Nazis. The internationalist partisan movement’s “war of national liberation” against fascist occupiers was part of the founding narrative. Their struggle included resistance to those who collaborated with the Germans – the occupiers having set up fascist, or at the very least, anticommunist governments in all areas of Yugoslavia after the April War of 1941. In Serbia, it was the puppet regime of Prime Minister Milan Nedić, which was put into power by the Germans. Also fighting against the insurgent partisans were the monarchist Četnik movement led by Dragoljub Mihailović, which envisioned a Greater Serbia within the Kingdom of Yugoslavia, and the Zbor fascist movement led by Dimitrije Ljotić. The Serbian areas Bačka and Banat located north of the Danube were divided between Germany and Hungary and policed by local ethnic Hungarian and German collaborators. The Srem region situated between the Danube and Sava fell to the Independent State of Croatia that was founded during occupation; and in this instance, Mussolini and Hitler had put the local fascist Ustaša movement directly in power, with Ante Pavelić as head of state.

The concept of antifascism in the postwar decades was inextricably linked to the experience of having fought together for the emancipatory project of a socialist Yugoslavia of brother nations. The socialist culture of remembrance was focused on the narrative of the combined resistance of the exploited class that neither ethnic nor religious differences could undermine. Until the late 1970s, Yugoslavia’s official policy of remembrance made reference neither to the Holocaust nor to the genocide of Roma and Serbs at Ustaša camps like Jasenovac, Croatia. The official commemorative ceremonies organized by SUBNOR, the Yugoslav veterans association, were always kept ethnically neutral. Only in exceptional cases were the number and identity of victims indicated on commemorative plaques.

The years of reconstruction in Belgrade after World War II were marked by a sense of optimism that was diametrically opposed to the horrors of the camps. Given its ideal location on the banks of the Sava right across from Old Town, the building contractors and volunteer youth brigades moved into the former camp grounds at Sajmišteand used it as their headquarters for erecting New Belgrade. The ambitious, though never fully realized, objectives of city planners from the 1960s and 1970s for the new city center (complete with a river promenade, museums, cinemas, and even an opera house), suggest that the memory of the horrors of war had receded into the distant past for the majority of the city’s population. Despite the energetic initiatives of former political prisoners in the veterans’ association which they presented to the Belgrade City Council in 1959, there was no plaque or monument identifying the site of the former Sajmište camp.⁴ The idea and hope of transcending the horrors of the past through art and culture is evident in the City Council resolution of 1951. When the building contractors moved out, artists were allowed to move into the fair pavilions, however poorly suited these facilities were for living and working in.⁵ Some of the artists, such as Olga Jevrić, made the unspeakable suffering of prisoners and the destruction and annihilation of the twentieth century the central theme of their work, thus helping in their own way to preserve the memory of this location.⁶ And yet, not until 1974 did an unknown hand place a commemorative plaque on one of the buildings.⁷ The plaque mentions the official figure of 40,000 victims, a figure arrived at by the State Commission for Investigating the Crimes of the Occupiers and their Accomplices (dissolved in 1948), but no further information is given about the reason for their murders. The perpetrators, on the other hand – the German Gestapo and their Yugoslav collaborators – are clearly identified. Neither the local Jewish community nor the former political prisoners section of the veterans’ association were asked to assist in creating the plaque.⁸

Discontinuities in the interpretation of the war of national liberation

New initiatives led to the declassification of documents at the State Commission for Investigating the Crimes of the Occupiers and their Accomplices, which had been kept under wraps for 30 years. A large-scale Yugoslavian research project entitled, “Yugoslavs in fascist prisons, detention centers and concentration camps, and the resistance movements of other countries in the Second World War” was launched in 1982. The project included research by historian Milan Koljanin, who worked with former prisoners and used the newly available documents to reconstruct the complicated history of the camp and to identify the various victim groups and transports. In his monograph The German Camp at the Belgrade Trade Fair Grounds, 1941–1944, he adjusted the previous number of estimated victims, arriving at a lower figure. Instead of 40,000, Koljanin estimated that the number of victims was somewhere in the range of 10,000.

A revived interest in the camps gave new impetus to the former prisoners, organized in the veterans’ association, who demanded that the Sajmištecamp be commemorated in a dignified way. Their commitment was reinforced by their aim to convey to younger generations the revolutionary antifascist tradition and oppose “the renascent [nationalist] movements of the counterrevolution,” as documented in a number of the association’s resolutions.⁹ The commemorative ceremonies held on 9 May, Victory Day over Fascism, in conjunction with the new memorial plaque in 1984 were, in retrospect, the last public manifestations of a communist-antifascist culture of remembrance. In 1987, the trade fair grounds were finally listed as a historical monument by the City of Belgrade, and a resolution was passed to create a clearly visible monument.¹⁰ The Sajmišteconcentration camp was to be turned into a memorial site of national importance like the one in Jajinci.¹¹ It took until 1995, however, for the massive bronze sculpture to finally be unveiled – and under completely different auspices.

A radical reinterpretation of the war of national liberation began to emerge in the 1980s among anticommunist intellectuals throughout Yugoslavia. A new concept of antifascism was taking shape among opposition forces in Serbia, one that was no longer exclusively linked to the activities of communist partisans. The role of Nazi collaborators was being reevaluated. The fight against communist partisans by parts of the Četnik movement on the side of the German occupying forces were now seen as truly “antifascist and patriotic” and no longer deemed “treasonous,” and the war crimes of Četniks against Bosnian Muslims were suddenly relativized. The decoupling of antifascism from communism paved the way, on a rhetorical level, for the nationalist revision of this historical period and was a boon to propagandists in the run-up to the Yugoslavian civil war of the 1990s.¹²

The discontinuities in the narrative of a collective antifascist struggle caused analogous discontinuities in the perception of the collective victims of fascism. The 1986 memorandum of the Serbian Academy of Sciences in which the Serbian people are described as victims of Tito’s policies and the target of permanent genocide in Kosovo, fostered the creation of a myth of Serbian victimhood and its instrumentalisation by nationalist intellectuals. During these years, Yugoslav historians who were writing about World War II began to use the word “genocide” alongside such terms as “crimes” and “massacre”.¹³ Two years earlier, an increasingly radical-nationalist committee was founded at the Serbian Academy of Sciences with the aim of “researching the genocide against the Serbian and other peoples of Yugoslavia.”

In 1992, at the instigation of the same committee and with the support of the government in Belgrade, the decision was made to establish the Museum of the Victims of Genocide at the site of the Sajmištecamp. Museum representatives referred to it as a “Serbian Yad Vashem.” The fact that the camp set up and run by German occupation authorities was located on the opposite bank of the Sava, and hence on the territory of what was then the Independent State of Croatia, seemed proof enough for the museum’s founders that the Sajmište camp, like the Jasenovac and Jadovno camps, was a place of genocide against Serbs, Jews and Roma by Croatian Ustaša fascists. This version also had the advantage of exonerating the Serbian collaborators of their shared responsibility for the Holocaust perpetrated against the inmates of the Sajmište concentration camp. The urgency of such a museum must be viewed against the efforts of Croatian nationalist historians and intellectuals to relativize, for their part, the genocide against the Serbs in World War II. Advocates of this version of history, laying the blame for the suffering of Serbs and Jews primarily at the feet of (Catholic) Croatians, found support in the ranks of the Serbian Orthodox church as well as the Society for Serbian-Jewish friendship.¹⁴
The museum was never opened at the site, but is officially housed at the Twenty-First of October Museum in Kragujevac, dedicated to the victims of reprisals carried out by the German Wehrmacht. Nonetheless, Sajmište became a public symbol for the suffering of Serbs in Croatia. In 1995, the aforementioned monumental sculpture, chosen in 1987 and dedicated to all victims of genocide, was erected on the river promenade. The fact that just a few days after the monument’s unveiling, on 1 May the Croatian military launched operation “Bljesak” to reconquer Slavonia (and with it Jasenovac, triggering the expulsion of Croatian Serbs), underscores the symbolic power and political explosiveness of this place of memory. The inscription¹⁵ on the bronze plaque, presumably a compromise between the former prisoners section of the veterans’ association and the director of the Museum of the Victims of Genocide Milan Bulajić, is exemplary for the selective use of history and for the conflicts and contradictions between victim groups. The text introduces a notion of “Serbs, Jews and Roma” still common today, in which the victims of the Holocaust are not distinguished from the victims of other genocides. The monument also commemorates victims who were not murdered at the Sajmište camp, but on Croatian or Hungarian-controlled territory. Croatian Ustaša and Hungarian occupiers thus became a focus of attention as perpetrators. Unlike the inscription on the plaque from 1974, Sajmište is not described as a German or Gestapo camp, but as a Nazi one. And there is no longer any talk of “collaborators,” “traitors” or “accomplices of the occupiers.”

The institutionalization of the new narrative after 2000

The last decade has seen the institutionalization of Serbian-Orthodox and nationalist-anticommunist historical revisionism. The overthrow of Milošević in October 2000 was followed by the social normalization of national and clerical values. New books were printed for history classes, relativizing the role of Serbian collaborators and Četniks in Nazi crimes,¹⁶ and veterans of the Četnik movement were rehabilitated, being given the same legal status as communist partisans.¹⁷ A break in its state policy of remembrance came with Serbia’s membership in the International Holocaust Remembrance Alliance. In recognition of it becoming a member of this international organization, in 2012, the Serbian Institute for Modern History organized the first major exhibition on the Holocaust in Serbia with the support of various ministries and international institutions. The significance of this exhibit, which only ran for two months at the Museum of Yugoslavian History, can hardly be overestimated, as it was the first time the Jewish Holocaust was presented here as a singular crime, incomparable to other genocides. And yet problems of presenting history in a selective or suggestive manner were still evident. Thus, for example, the shared responsibility of the Serbian police and administrative apparatus for the Holocaust in Serbia was swept under the carpet, and the Jews were categorically described as the dominant economic force in society.¹⁸ This, notwithstanding Serbia’s joining the international alliance for Holocaust education and remembrance, marks the start of Serbia’s official policy of remembrance being integrated into the dominant Western narrative, focusing not on the antifascist resistance, but on the singularity of the Holocaust.

The struggle for the Sajmište memorial

The heated discourse about the Serbian victims of genocide has lost much of its explosiveness since the downfall of Milošević in 2000, especially considering that large parts of institutionalized historiography have now begun to identify the ethnicity of the victims. At the same time, the symbolic location of this struggle for recognition of Serbian victims, the Sajmište camp, has since become more attractive to investors and city planners. The emerging commercialization of the site in the late 1990s urged representatives of various social groups to formulate proposals for a memorial complex. In recent years, there have been several waves of initiatives at various levels of the city administration introducing concrete measures to resolve the legal and administrative hurdles to construction and renovation at the site. A specialist committee, convened by the city mayor, drafted a paper in 2013 on the proposed thematic and programmatic concept of the memorial site. With the change of government in Serbia, the program commission was disbanded and then newly-formed in 2014 under the leadership of Jovan Ćulibrk, a clergyman and member of the Jasenovac Committee of the Serbian Orthodox Church.
Discussions about the memorial site have yielded a variety of different ideas, but each model shares the idea of an educational mission, including exhibitions, a library, a documentation center and seminar rooms. Strong differences of opinion exist with regard to which institution the “Sajmište Memorial Center” should be subordinate to. The concept of a non-state-run “Museum of Tolerance,” which the commercial broadcaster b92 and its former director Veran Matić propagated in the media for years (even introducing a logo in 2010 and an architectural design by Daniel Libeskind), has meanwhile fallen by the wayside. The memorial site will in all likelihood be founded at the ministerial level, giving reason to believe that the museum will be managed by the Museum of the Victims of Genocide, now in its twentieth year of existence. Another open question is what role the Jewish community will be allowed to play in the organizational concept. A major point of contention is whether the Jewish community can directly access funds from the restitution of Jewish property, should the law of restitution be passed. The current president of the Union of Jewish Communities in Serbia, Ruben Fuchs, has demanded that a Holocaust museum be set up at the site in its own separate building.

Whatever narratives the future memorial site will convey, the ideological reference system of remembrance predominant nowadays, which insists on representations of the ethnic, religious, national, sexual, etc. individuality of victims, will undoubtedly expose the difficult relationship between a majority in Serbian society and the minorities of Roma and Jews. It is a relationship marked by instrumentalisation at the political level and marginalization at the social level. The Roma, socially marginalized both now and then, and largely ignored by historians, have the greatest difficulty fighting for the representation of their victimhood. Though the inclusive paradigm of the Serbian discourse of remembrance might pretend that “all victims of genocide” are equal, the remembrance of their “own” victims clearly has priority. An approach to history that not only duly commemorates victims, but also takes the perpetrators into account as well as the antifascist resistance, while at the same time questioning the social circumstances that led to fascist crimes in the first place, remains the task of critical forces in society and independent research. 

Cilj projekta je bio kroz izvannastavne aktivnosti potaknuti učenike da uz pomoć nastavnika i stručnjaka iz područja nacionalsocijalizma i holokausta, kulturnih djelatnika, fotografa, dizajnera, kustosa, umjetnika i arhivista istražuju lokalnu povijest te osmisle i oblikuju umjetničke projekte. U projektu su sudjelovale srednje škole iz Zaprešića, Koprivnice, Veszpréma, Sarajeva i Beograda. Svaka je škola radila u različitom mediju, a učenici su sudjelovali u svim fazama rada. Nastala su dva dokumentarna filma, kazališna predstava, muzejska izložba i privremeno bilježenje sjećanja u javnom prostoru. Učenici su kreativno i strasno prionuli razradi scenarija, snimanju i montaži, pisanju tekstualnog predloška kazališne predstave i glumi, oblikovanju i sadržajnoj pripremi privremene intervencije na glavnom trgu te istražuju, fotografiranju i postavi izložbe u historijskom muzeju što će na ljetnoj školi u Novom Vinodolskom predstaviti svojim vršnjacima.

Nositelj projekta: Goethe-Institut Kroatien

Partneri projekta „Dvostruki teret“: Documenta – Centar za suočavanje s prošlošću (Zagreb), Forum za primenjenu istoriju (Beograd), Festival tolerancije – Festival suvremenog židovskog filma (Zagreb), Historijski muzej Bosne i Hercegovine (Sarajevo) i zaklada „Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau-Dora“ (Weimar). Pridruženi partneri: FKVK Zaprešić, Muzej grada Koprivnice, BITEF teatar (Beograd), Muzej istorije Jugoslavije (Beograd)

Škole: Srednja škola „Ban Josip Jelačić“ (Zaprešić), Gimnazija „Obala“ (Sarajevo), Gimnazija „Fran Galović“ (Koprivnica), Gimnazija „Lovassy-László“ (Veszprém) i Treća gimnazija (Beograd)

Preuzmite saopštenje za javnost: Završen projekt Dvostruki teret.pdf

Više informacija:

http://www.goethe.de/dvostrukiteret
http://www.facebook.com/dvostrukiteret.doppeltelast

prenosimo članak iz nedeljnika Vreme:
Ivan Ivanji, Moj krik iz dečjih usta
http://www.vreme.com/cms/view.php?id=1302836

OSEĆAM OBAVEZU DA GOVORIM O HOLOKAUSTU. SVE VEĆU, ŠTO NAS JE MANJE ŽIVIH KOJI MOŽEMO DA SVEDOČIMO O TOM VREMENU ZLA. ISTOVREMENO MI SE SVE BESMISLENIJE ČINILO TO ŠTO IMAM DA KAŽEM, ČINILO MI SE DA MALO KO ŽELI DA ČUJE, ŽELI BUDUĆNOST KOJA SE SEĆA MOJIH STRAŠNIH VREMENA. POGOTOVO U SRBIJI, U BEOGRADU, KOJI SU TAKO TEMELJNO OČIŠĆENI OD JEVREJA. A ONDA SU UČENICI TREĆE BEOGRADSKE GIMNAZIJE KRIKNULI NA POZORNICI BITEF TEATRA. TAJ KRIK DEVOJČICA I MOMAKA SEDAMDESET GODINA MLAĐIH OD MENE BIO JE MOJ URLIK, MOJ PROTEST ŠTO JE SVET TAKAV, KAKAV JESTE, MOJ VAPAJ ZA RODITELJIMA, PLAČ ZA SVIM MOJIM MRTVIMA, ZA KOJI JA NISAM NIKAD BIO SPOSOBAN

U Nemačkoj i Austriji više desetina puta sam pozivan da govorim o koncentracionim logorima pred različitom publikom, najčešće u školama, u Srbiji doskoro nikada. Logično je da je u zemlji koja je odgovorna za holokaust interesovanje drugačije nego kod nas. Zbog toga sam se iznenadio, ali rado odazvao pozivu profesorke Jelene Kručičanin da 23. oktobra prošle godine dođem u Treću beogradsku gimnaziju i razgovaram sa učenicima na tu temu, jer se u okviru nekog projekta posebno pripremaju za nju. U principu, uvek se odazivam kad neko želi da razgovara sa mnom o holokaustu, mislim da je to moja obaveza, obaveza svih nas koji smo nekim čudom još živi i možemo da posvedočimo šta se zaista događalo, ali u prvi mah tom razgovoru sa srednjoškolcima nisam pridavao poseban značaj. Tek pola godine kasnije saznaću da sam se uključio u nešto što će me oduševiti.

Upravo tokom ovog maja slučajno sam pozvan na nekoliko međusobno nepovezanih programa u Beogradu, koji su za cilj imali borbu protiv zaborava.

PERFORMANS U TOPOVSKIM ŠUPAMA: Gabrijela Nikolić, likovna umetnica, koja je dve decenije provela u Kanadi, a sad je u Beogradu, smogla je snage da pred zidom Topovskih šupa 17. maja organizuje performans koji je nazvala “Jedan život ima 52 dana”, posvećen jevrejskim žrtvama holokausta. Možda sam isuviše konzervativan, ne bih umeo čak ni da objasnim šta se sve danas naziva performansom, svakako akciona umetnost koja prevazilazi stare forme, pa nisam do kraja shvatio simboliku dešavanja koje nam je priređeno. Učestvovao je hor “Braće Baruh”, izveo je nekoliko veoma lepih, prigodnih tačaka. Peklo je sunce, ja već dosta teško stojim na nogama, doneli su mi odnekud stolicu, bio sam jedini koji je sedeo, pa mi je bilo neprijatno. Za mene je bitno što su odavde Jevreji i Romi kao taoci odvođeni na streljanje od 22. avgusta do 12. decembra 1941. Verovatno je među njima bio i moj otac. O tome sam pre dve godine pisao u “Vremenu”, a Gabrijela Nikolić se izričito poziva baš na taj tekst kao inspiraciju i zbog mog skeptičnog pitanja da li će se iko svega toga sećati kaže: “Moj odgovor njemu je, sećaćemo se.”

Spomen-ploča na starom, oronulom zidu, koji je namerno ostavljen u tom stanju, postavljena je prilično svečano 27. januara – na Dan holokausta – 2006. godine. Parče zemlje pred njim nazvano je tada spomen-parkom. Pošto nekoliko puta nedeljno prolazim taksijem pored tog zida, mogu da posvedočim da danas o parku nema ni govora, postoji, doduše, nekakva staza do zida, ali na rubu “parka” susedi suše veš, baca se đubre – kao na mnogim drugim zelenim površinama mog Beograda – iz Tabanovačke ulice, koja jedina prolazi pored obeležja sa pločom, niko ne može da vidi da je ovde nekada nečega bilo, što bi valjalo zapamtiti, a što je trajno obeleženo. Jedan od beogradskih zaboravljenih spomenika. Niko ne zastaje da bi se obavestio o čemu je reč. Tom ulicom tutnje kamioni i automobili, pešačka staza uopšte ne postoji, pa zbog toga pešaka gotovo da i nema.

Na performans je došlo svega četrdesetak ljudi, ako se ne varam, svi isključivo iz Jevrejske opštine Beograda, nijedan predstavnik bilo koje državne ili političke institucije. Koliko sam zapazio, čak ni predstavnik Roma nije pozvan ili nije našao za shodno da se pojavi. Novinska agencija Tanjug je, kao što je red, kratkom vešću javila da se nešto zbilo. Posle toga je zavesa zaborava ponovo mogla da se spusti pred Topovske šupe.

Kada je to sve već tako, možda bi bolje bilo da ničega nema, jer upravo ta poseta mi je govorila da osim “nas” – a ko smo to “mi”? – ovo ovde nikog ne zanima.

Delta (Miškovićeva Delta) tvrdi da namerava da još ove godine počne izgradnju velikog tržnog centra na čijem ulazu bi se dostojno obeležilo šta se na istom mestu događalo 1941. godine. Projekat je izradio arhitekta iz Izraela, o čemu sam pisao u “Vremenu”. Predsednik Saveza jevrejskih opština dr Ruben Fuks rekao mi je da je bio u kontaktu sa arhitektima, da je projekat promenjen, proširen i na jednu od starih baraka, koja će biti sačuvana…

POSLEDNJE ODREDIŠTE AUŠVIC: Istorijski muzej Srbije otvorio je 15. maja izložbu “Poslednje odredište Aušvic”, koju je zajedno sa povelikim stručnim timom, koliko ja znam, inspirisao i priredio neumorni Milan Koljanin. Zaista je najzad prikupljena ona ogromna građa o najvećem logoru smrti, koja je relevantna za Srbiju i logoraše iz Srbije, filmovi, fotografije, arhivski materijal, usmena svedočanstva poslednjih živih svedoka i njihovih porodica. Na odgovarajućim panoima zabeleženo je preko 10.000 imena. Izložba je otvorena do 10. jula, predviđeno je i pet javnih tribina, na prvoj, “Svedoci Aušvica”, 21. maja učestvovao sam i ja i da odmah kažem, samo petorica nas, koji smo bili u Aušvicu, bili još smo živi i dovoljno zdravi da smo mogli da se pojavimo. Petoro od deset hiljada. Živih svedoka uskoro više neće biti.

U ime vlasti na taj razgovor nije došao niko, od političara samo Borko Stefanović iz DS-a. Prisutno je bilo tridesetak pretežno mladih ljudi, iako su pozvani na razgovor sa nama samo je jedan od njih postavio pitanje, i to o međusobnoj solidarnosti zatvorenika u Aušvicu. Nisam bio zadovoljan. Nije bilo zvučnika, ni mikrofona, koji bi se prineo publici, jedva smo se razumevali. Nismo rekli ništa novo. Pročitan je, na primer, apel bivših logoraša Aušvica iz Jugoslavije, koji je još 1991. godine upućen tadašnjim rukovodstvima zajedničke države da sačuvaju zemlju.

Dobro je što izložba naglašava koliko je Jevreja iz Bačke odvedeno i ubijeno u Aušvicu, ali isto tako da su tamo stradali i mnogi partizani i partizanke, da to nije bilo odredište samo za ubijanje Jevreja, nego je u početku bio namenjen Poljacima.

Nisam otišao obogaćen nekim vrednim iskustvom, nego opet pomalo tužan. Pomislio sam, eto, pojedinci kao Gabrijela Nikolić i Milan Koljanin bore se za uspomene, za sećanje na užase koncentracionih logora, jer nas koji smo to doživeli gotovo da više nema, slabi smo, stari, pomalo i ravnodušni, jer ništa više ne možemo da učinimo. Izlazeći na Trg Nikole Pašića bio sam uveren da tragedija logora odlazi u zaborav. I ranije sam često tvrdio da nije stvar poslednjih svedoka Vremena Zla, da li će se i kako u budućnosti pominjati zločini nacista, nego mladih, koji će urediti svoj život prema svojim idejama, a oni, razume se, gledaju u budućnost, a ne u prošlost. Ako njih bude baš briga za nas, to je njihova stvar, reč je o njihovom životu.

PRINUDA NA SEĆANJE: U Nemačkoj postoji zakonska obaveza da svaki gimnazijalac u toku svog školovanja bar jedanput organizovano mora da poseti memorijalni centar nekog bivšeg koncentracionog logora. Centralni savet Jevreja u Nemačkoj čak je zahtevao da se to proširi na sve škole, da svaki učenik posle svoje devete godine života mora sa tim da bude suočen. Dobro, reći će neko, to važi za Nemce, njihove dede i pradede su osnovali i vodili te logore, ali šta se to tiče nas u Srbiji? Na neki način isto se ovih dana pitala vodeća, desna partija Bavarske, CSU. Njena argumentacija je da baš u školama nižeg ranga od gimnazije ima mnogo stranaca i da njih ne treba prisiljavati da se suočavaju sa takvim temama, jer ih ne bi ni razumeli. Ja bih tiho dodao da su saznanja o logorima jednako zanimljiva za potomke žrtava, kao za potomke zločinaca, takođe i za sve potencijalne žrtve i dželate, a to su, nažalost, svi ljudi na svetu, kao što dešavanja na raznim meridijanima i sada dokazuju, ali ne bih zakonom nikog prisiljavao ninašta.

Martin Valzer poslednji je živi predstavnik velike četvorke pisaca koji su, po mom mišljenju, obeležili nemačku književnost druge polovine XX veka, one nove Nemačke izrasle posle rata, “nemačkog čuda”, koji su najupečatljivije pisali o njoj. U njih spadaju Hajnrih Bel (1917–1985), Zigfrid Lenc (1926–2014) i Ginter Gras (1927–2015). Ta četvorica su u svojim delima najozbiljnije obradili period koji ja nazivam Vremenom Zla. Valzer je 1998. godine dobio “nagradu za mir”, koju svake godine dodeljuje udruženje nemačkih knjižara na međunarodnom sajmu knjiga u Frankfurtu na Majni. Zbog njegovog govora tim povodom izbio je skandal. On je, pored ostalog, izjavio:

“Nema čoveka, koga možeš shvatiti ozbiljno, nema čoveka pri čistoj svesti, koji bi mogao da pokušava da još nešto dosoli užasima u Aušvicu, ali ako mi svakoga dana mediji pod nos stavljaju tu prošlost, onda zapažam da se nešto u meni brani protiv te neprekidne prezentacije naše sramote(…) pa pokušavam da gledam u drugu stranu.” Takođe je rekao da se “…sramota instrumentalizuje u sadašnje svrhe”. Ja, bivši logoraš, razumem Valzera i slažem se s njim, ali mediji i političari u Nemačkoj su graknuli na njega da to nije bio “govor mira”. Shvatili su ga pogrešno, kao da je zahtevao da se o svemu tome više uopšte ne govori, počeli da tragaju za antisemitizmom u njegovim romanima.

I opet postavljam pitanje: šta se to tiče nas u Srbiji? Zasad nemamo problem da mladim ljudima dosađujemo pričama o nemačkim koncentracionim logorima – dosađujemo im sa drugim temama, koje možda odbacuju, jer se isuviše napadno insistira na njima – ali za mene je važno pitanje da li ćemo sa “našim” logorima u Beogradu, pre svega sa Starim sajmištem i sa Topovskim šupama, jednog dana početi da delujemo kontraproduktivno, jer će nam reći: “Mi smo treća generacija posle tih strahota, ostavite nas na miru!”

NEVIDLJIVI SPOMENICI: Tužan sam, pitam se da li treba da umuknemo, ali iznenada doživljavam preokret. Sve što sam do sada rekao, sve sumnje, zabrinutost, koja polako prelazi u ravnodušnost, odbacujem, pošto sam 19. maja u Bitef teatru posetio predstavu “Nevidljivi spomenici”.

Ne umem da odredim žanr scenskog izvođenja kome sam prisustvovao. Dok publika ulazi na prostoru pred njom nepokretno leži dvadesetak mladih, oskudno odevenih tela prebačenih jedno preko drugog u avetinjskoj polusvetlosti. Podseća na gomile mrtvih logoraša na koje su naišli oslobodioci koncentracionih logora, a izvođači, učenice i učenici Treće beogradske gimnazije, leže nepomično, stiče se utisak da i ne dišu petnaestak minuta dok se publika najzad ne razmesti. Zatim počinju monolozi, dijalozi izvođača, direktno obraćanje publici oštrim, provokativnim, zbunjujućim pitanjima, javljaju se horovi kao iz antičkih, grčkih tragedija, solo pesme, igre, povremeno gotovo ludački, neumorni, ritmički pokreti mase. Dešavanje je tako intenzivno da i publika gubi dah.

Potrebno bi bilo vremena, koliko traje sam taj lament, da bi se nabrojala sva pitanja koja se pokreću. Počinju sa deklaracijom Ujedinjenih nacija o ljudskim pravima, pa nastavljaju sa Hitlerom i konstatacijom da ime Hitlera svi znamo, ali niko ne zna ko je sastavio tu najvažniju izjavu o ljudskim pravima, koja važi za sve nas, a ne drži je se gotovo niko. Da li se svi mi na neki način divimo Hitleru? To se pitanje postavlja tako ironično, tako cinično, da pogađa do srži. Pominje se šest miliona ubijenih u Aušvicu i otpočinje brojanje do šest miliona, kaže se koliko bi za to trebalo vremena, da bi se poludelo od samog brojanja, a kamoli od ubijanja ljudi šest miliona puta. Propituje se prošlost dedova i pradedova izvođača, negdašnjih partizana i četnika, a od tolikih samo jedna devojka kaže da može da bude ponosna na jednog svog pretka. Prolazi se kroz istoriju civilizacije i tvrdi da je to istorija holokausta, nabrajanje masovnih ubistava.

Mnogo se govori o spomenicima u Beogradu, i onih kojih nema i onih kojih ima, ali ih ne vidimo, kao što je spomenik petorici ljudi koje su Nemci obesili na uličnoj rasveti na Terazijama 17. avgusta 1941 – jednog učenika, jednog krojača, jednog obućara i dva zemljoradnika (vidi Vreme br. 1241, tekst Ivana Jevića “Terazije, 17. VIII 1941, prim.ur.). Spomenik stoji na tom mestu, samo što ne udarimo u njega, ako žurimo preko Terazija, a ne znamo zašto taj stub ovde “smeta”, za njega su znali samo lopovi, koji su ukrali bronzanu tablu sa objašnjenjem šta on znači, pa se ta ploča morala obnoviti.

GDE BI BREHT APLAUDIRAO: Izvođači, učenici gimnazije, amateri u najplemenitijem značenju te reči, govore bez patosa, kad treba ljutito, besno, kad treba cinično, intenzivno i potresno, kao solisti i kao članovi hora, koji je ovde simbol jedne nove zajednice. Po intenzitetu mene je ta predstava podsetila na izvođenje “Kose” u režiji Mire Trailović, a po strahoti iskaza na “Haleluju” Lebovića i Obrenovića, ali izvedeno tom naivnom, nevinom, strasnom energijom, po utisku nadmašuju sve što profesionalci umeju. Ne, to nije profesionalna pozorišna predstava, to je scenska pitalica i tuga bez ijedne laži. Ja mislim da bi Bertolt Breht gromoglasno aplaudirao i rekao da je to njegov najbolje shvaćeni “Fau efekt”, ali teorija dramaturgije ovde nije bitna.

Naravno da takva dela, kao što je to scensko dešavanje, ne nastaju spontano. Dugačak je spisak pokretača. Jelena i Milena Bogavac su izradile koncept, takođe odgovaraju za režiju i dramaturgiju, kompozitor originalne muzike ja Atila Antal, za scenski pokret se potpisuje Zvonimir Peranić, za koreografiju Rada Kovačević, brojni su asistenti, mentori, stručni saradnici, ali sve se na kraju svaljuje na mlada ramena dvadeset troje učenica i učenika Treće beogradske gimnazije, koji se na programu potpisuju ne samo kao izvođači, nego kao koautori.

Predstava je, kao što se kaže u programu, nastala kroz višemesečni istraživački, umetnički i edukativni proces uz podršku Instituta “Gete” iz Zagreba, Bitef teatra i beogradske Treće gimnazije. Pomoć neke ovdašnje državne institucije ili domaćih sponzora se ne pominje.

KRIK U MOJE IME: Celi naslov onog što smo videli glasi “Nevidljivi spomenici – priručnik za čitanje grada – dokumentarna pozorišna predstava o sećanju na Drugi svetski rat, antifašističku borbu i holokaust u Beogradu”. Prvi utisak je da je poruka strašna, doslovno se kaže da nismo ponosni na naš grad, gde su spomenici nevidljivi, nismo ponosni na naš patriotizam, na našu prošlost, na svoje roditelje, na sebe, ali drugi utisak je suprotan i trajan, upravo time, što se o svemu tome govori tako otvoreno, sa takvom tugom, ali i žestinom, dijalektički sve se to opovrgava i ostaje nada da ta generacija otelovljena u dvadeset troje gimnazijalki i gimnazijalaca ne dozvoljava da se zaboravi užas, a istrajava na tome šta mora da bude dobro. Mora! Ne sećam se da sam ikada na sceni video toliko energije, strasti i discipline.

Ja sam imao priliku da 29. maja vidim peto izvođenje predstave čija je premijera bila 26. i 27. marta, u Beogradu ju je do sada videlo oko 800 ljudi. Mediji su objavili šta se dogodilo, ali do sada nije bilo nijedne stručne, pozorišne kritike. “Nevidljivi spomenici” su ušli u selekciju BITEF festivala u okviru BITEF Polifonije (prateći program BITEF-a), a krajem juna biće izvedena u Novom Vinodolsku u Hrvatskoj u okviru završne faze projekta “Dvostruki teret”. Taj projekat “Dvostruki teret: učenje o nacionalsocijalizmu i holokaustu u Evropi” podržava Evropska unija, kaže se da je namenjen učenicama i učenicima gimnazija iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Mađarske”. Ne znam šta drugde pripremaju, ali mislim da možemo da budemo ponosni što će to što sam video predstavljati Srbiju.

Već od sredine predstave sam se pitao kako će uspeti da se završi na dostojan i dramaturški potresan način? Kojim rečima? Nema tih reči. A onda je na kraju tih dvadesetak gimnazijalaca neartikulisano zaurlalo. Viknulo, da su mi bukvalno suze pošle na oči. Taj krik devojčica i momaka sedamdeset godina mlađih od mene bio je moj urlik, moj protest što je svet takav kakav jeste, moj vapaj za roditeljima, plač za svim mojim mrtvima, za koji ja nisam nikad bio sposoban, očajni, posmrtni krik svih nas svedoka onog Vremena Zla, koji smo zanemeli, jer nismo više znali šta da kažemo ili prosto zbog toga što smo ubijeni, ugušeni, usmrćeni… Neko nas je razumeo, neko me je razumeo.

Hvala, deco.

Koncept, režija i dramaturgija: Jelena i Milena Bogavac

Premijera: 27. mart 2015, 20:00, Bitef teatar, Beograd

Predstava Nevidljivi spomenici nastala je kroz višemesečni istraživački, umetnički i edukativni proces tokom koga su učenici i učenice Treće beogradske gimnazije proučavali istoriju Evrope, Beograda i svojih porodica u Drugom svetskom ratu. Tekst predstave zasnovan je na ukrštanju ličnih priča, istorijskih dokumenata, pisama, svedočanstava i podataka iz knjige Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44 koju su uredili Rena Raedle i Milovan Pisarri. Ovoj knjizi, predstava duguje i podnaslov: priručnik za čitanje grada.

I ako tematizuje jedno istorijsko razdoblje, ovo nije istorijska predstava. Ona se bazira na savremenoj interpretaciji sećanja na Drugi svetski rat i na otkrivanju posledica koje su ovi događaji ostavili na Beograd, Srbiju i bivšu Jugoslaviju. Mladi izvođači/ce u ovoj predstavi govore u svoje ime, prezentujući publici istorijske činjenice koje su kroz proces naučili, ali i snažne emocije straha, tuge i besa, koje je bavljenje ovom temom u njima izazvalo.

Polazeći od činjenice da su u ratu i žrtve i zločinci – ljudi, ova predstava postavlja pitanja: šta je to što ljude tera da drugim ljudima nanose zlo i kakvu odgovornost podrazumeva sećanje na najmračnije događaje u istoriji čovečanstva? Istorija se ne uči da bi se znala prošlost, već da bi se razumeo savremeni trenutak. Ovo je ujedno i osnovna teza predstave Nevidljivi spomenici, kroz koju grupa mladih ljudi šalje snažnu antiratnu poruku: samo ako se uvek sećamo, nikad se neće ponoviti.

Na dan premijere 27.03.2015. predviđeno je i:
Stručno vođenje po Starom sajmištu za sve zainteresovane građane (u organizaciji Foruma za primenjenu istoriju) 16:30-18:00
Zainteresovani građani treba da se prijave na primenjenaistorija@gmail.com
Razgovor o predstavi, BITEF teatar, 21:30

Ko-autori/ke i izvođači/ce:
Jovana Antonijević, Anđela Babović, Vanja Božić, Dušan Cvetković, Ivona Despotović, Mirko Družijanić, Selena Ivanović, Petar Jovanović, Natalia Kidišević, Jovana Koldžić, Lana Macura, Milena Martinović,  Ana Memeti, Nevena Mijatović, Marko Milićević, Sofija Ostojić, Ana Stefanović, Ana Stojakov, Nina Srdić Hadži-Nešić, Manja Tomašević, Milana Tokić,
Jelena Vučinić, Marko Živković (učenici i učenice Treće beogradske gimnazije)

Originalna muzika: Attila Antal
Video: Igor Marković
Koreografija: Rada Kovačević
Asistent režije i saradnik za dikciju i scenski govor: Uroš Novović
Asistentkinja koreografkinje: Natalia Kidišević
Producentkinja: Jovana Janjić

Mentori/ke: Miloš Bajlovski, Biljana Bogojević, Jelena Kručičanin
(profesori i profesorke Treće beogradske gimnazije)

Stručni saradnici/ce i konsultanti/kinje: Rena Jeremić Raedle, Nenad Lajbenšperger, Ilija Malović, Ana Panić, Katarina Pejović, Tamara Petrović- Trifunović, Dubravka Stojanović, Marijana Stojčić, Aleksandar Todosijević

Posebnu zahvalnost dugujemo Veselinki Kastratović Ristić, Sari Sopić i Muzeju istorije Jugoslavije; Branki Džidić i Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu, Darku Ćiriću i Muzeju grada Beograda, Ivanu Ivanjiju, Centru za nenasilnu komunikaciju
i organizaciji Bibija.

O PROJEKTU:

Produkcija Nevidljivi spomenici deo je projekta Dvostruki teret: učenje o nacionalsocijalizmu i Holokaustu u Evropi iniciranog od strane Goethe Instituta iz Zagreba, Hrvatska. Projekat je namenjen učenicima i učenicama gimnazija iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Mađarske, a njegova osnovna ideja temelji se na zadatku da kroz učenje o nacionalsocijalizmu i Holokaustu, te posete spomen-područjima, muzejima i arhivima, uz podršku umetnika i kulturnih pedagoga, učenici i učenice izrade umetnička dela inspirisana istraživanjem.

Dvostruki teret je program podržan od strane Evropske Unije (program: „Evropa za građane“, aktivnost 4: Aktivno evropsko sećanje).

Službeni partneri projekta Dvostruki teret su: Documenta – Centar za suočavanje s prošlošću (Zagreb), Forum za primenjenu istoriju (Beograd), Festival suvremenog židovskog filma (Zagreb), Historijski muzej Bosne i Hercegovine (Sarajevo), zaklada „Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau-Dora“ (Vajmar). Sudeluju sledeće škole: Srednja škola „Ban Josip Jelačić“ iz Zaprešića, Gimnazija „Obala“ iz Sarajeva, Gimnazija „Fran Galović“ iz Koprivnice, Gimnazija „Lovaši Laslo“ iz Vesprema i Treća beogradska gimnazija.

O PARTNERIMA:

GOETHE-INSTITUT je kulturna ustanova Savezne Republike Nemačke koja deluje širom sveta, potpomažući učenje nemačkog jezika u inostranstvu i negujući međunarodnu kulturnu saradnju. Uz to, Goethe- Institut daje opširnu sliku Nemačke putem informacija o kulturnom, društvenom i političkom životu. Mreža Goethe-Instituta, Goethe-Centara, kulturnih društava, čitaonica i centara za ispite i učenje jezika,  više od pedeset godina preuzima središnje zadatke spoljne kulturne i obrazovne politike Savezne Republike Nemačke. www.goethe.de/zagreb
Voditeljka projekta: Katrin Ostwald-Richter
Koordinatorka projekta: Petra Vidović

BITEF teatar je avangardno pozorište smešteno u živopisan prostor rekonstruisane  evangelističke crkve, u središtu Beograda. Još od osnivanja 1989. godine, ideja Bitef teatra bila je širenje uticaja Bitef festivala, otkrivanje novih pozorišnih  tendencija, kao i pružanje prostora umetnicima i grupama čiji rad predstavlja iskorak iz tradicionalnih i utvrđenih granica scenskog izraza. To je pozorište  umetnika – istraživača, pozorište eksperimenta, pozorište koje stvara kulturu ne skrivajući se iza dominantnih kulturnih modela. Bitef je škola mišljenja i izraza. www.bitef.rs

TREĆA BEOGRADSKA GIMNAZIJA osnovana je 1859. i jedna je od najstarijih u Srbiji. U njoj je sproveden projekat dvojezične nastave, što znači da neki razredi slušaju sve predmete ne samo na srpskom nego i na francuskom i italijanskom jeziku. Gimnazija blisko sarađuje sa školama iz Francuske i Italije, budući da dvojezični razredi jednom godišnje odlaze na studijska putovanja. Zbog svoje arhitektonske i istorijske vrednosti, zgrada Treće beogradske gimnazije 1964.  proglašena je spomenikom kulture. Ovu gimnaziju pohađao je znameniti srpski pisac Borislav Pekić, zbog čega škola dodeljuje književnu nagradu koja nosi njegovo ime. www.trecagimnazija.edu.rs

FORUM ZA PRIMENJENU ISTORIJU (FPI) je udruženje osnovano 2013. godine i predstavlja platformu za produkciju znanja i javnu medijaciju istorije. Njegov cilj je da podstiče istorijsko učenje i javni diskurs o kontroverznim, prećutkivanim ili potisnutim događajima u istoriji i da na taj način omogući svim članovima društva da aktivno učestvuju u stvaranju jedne „istorije odozdo”. Svojim aktivnostima podržava istraživanje i kritičku diskusiju o istorijskim događajima i idejama, i obrazuje o društvenom i političkom potencijalu sećanja i istoriografije. Na ovaj način istorija postaje praktično sredstvo za menjanje društvene realnosti i može se koristiti – na kritičan način – u borbi za emancipaciju i socijalnu transformaciju. www.fpi.rs www.starosajmiste.info

Projekat Goethe-Instituta Kroatien. Realizovano sredstvima Europske unije.

Kako obilježiti mjesto najmasovnijeg zločina u Zagrebu?

Spomen-park Dotrščina najveći je zagrebački gradski park i mjesto najmasovnijeg zločina u povijesti Zagreba. Tijekom fašističke okupacije od 1941. do 1945. godine, na lokaciji današnjeg spomen-parka ubijeno je tisuće građana, ponajviše iz Zagreba i okolice, ali i drugih. Postoje indicije da je smaknuća na prostoru parka bilo i u poraću. Na uređenju  spomen-parka Dotrščina sudjelovali su neki od najuglednijih hrvatskih krajobraznih arhitekata i umjetnika. Na prostoru parka postoji niz spomenika, radovi Vojina Bakića, Branka Ružića, Stevana Luketića i Koste Angelija Radovanija.
 Od 2012. godine na prostoru parka izvode se privremene memorijalne umjetničke intervencije, u sklopu aktivnosti Virtualnog muzeja Dotrščina.

Projekt Virtualni muzej Dotrščina pokrenut je 2012. godine s ciljem vraćanja spomen-parka Dotrščina u kolektivnu memoriju, budući da se radi o jednom od najvećih stratišta u Hrvatskoj.
 Muzej djeluje kroz privremene umjetničke intervencije na prostoru parka, privremene postave u javnom prostoru grada i druge aktivnosti.
 Virtualni muzej Dotrščina autorski je projekt Saše Šimprage koji se provodi u okviru Documente – Centra za suočavanje s prošlošću.

Uvjeti natječaja:
– na natječaju mogu sudjelovati svi zainteresirani;
– ista osoba na natječaj može poslati najviše dva prijedloga;
– u obzir ulaze intervencije ili instalacije u prostoru, performansi i sve druge umjetničke i slične forme koje su izvedive u okviru ponuđenog proračuna i mogućnosti;
– rad mora biti tehnički izvediv i u okviru proračuna od maksimalno 3,000 kuna;
– rad treba poštovati i uvažiti specifične uvjete parka (šume) tj. činjenicu da npr. nema struje itd;
– rad treba biti privremenog karaktera i bez štetnih posljedica po prostor parka;
– rad mora biti realiziran i prezentiran javnosti na lokaciji parka u svibnju ili lipnju 2014;
– produkcija rada odgovornost je autora i u tome smislu organizator nudi tek djelomičnu kustosku podršku;
– sudjelovanjem na natječaju autor/ica pristaje da se odabrano rješenje izvede u okviru projekta i medijski prezentira.
– organizator ne pokriva troškove boravka u Zagrebu.

Prijedlog mora sadržavati obrazloženje, ne duže od jedne kartice teksta, eventualne vizualizacije (do tri kom.), okvirni prijedlog proračuna i okvirni popis potrebnih rekvizita itd, te ime i prezime i kontakt (mail i telefon) osobe koja prijedlog/e prijavljuje.
Prijedlozi se šalju na kultura.sjecanja@documenta.hr s naznakom „Za natječaj Dotrščina“.

Članovi žirija: Nataša Bodrožić, kulturna radnica, Slobodne veze – Udruga za suvremene umjetničke prakse; Silva Kalčić, kustosica i likovna kritičarka, urednica likovnosti u časopisu Zarez; Davor Sanvincenti, multimedijalni umjetnik, pobjednik prvog javnog natječaja za privremenu umjetničku intervenciju Virtualnog muzeja Dotrščina.
Autoru/ici odabranog prijedloga biti će isplaćen honorar za umjetnički rad u iznosu od 2,000 kuna.
Odabrani rad bit će proglašen najkasnije dva tjedna po isteku roka za predaju natječajnih prijedloga.

Više o projektu: www.dotrscina.hr

Dahau umesto Golog otoka: Fotografija pod brojem 11 na izložbi o političkoj represiji u Srbiji od 1944. do1953.

Đavo se krije u detaljima. Ova fraza derivat je izraza: Bog se krije u detaljima. Ne zna se tačno ko ga je i kad prvi izgovorio, ali se pripisuje nemačkim autorima. Pouzdano znamo da je rečenicu: “Dobri bog je u detaljima”, napisao Flober.

U narednom veku, među drugima, nju u svojim dramama, sa ironijskim impulsom, upotrebljava izuzetni Georg Tabori – dramaturg koji je opstanak u nacističkom režimu sistemskog istrebljenja Jevreja, Roma, komunista i inih nakaza u jednoj dobro skrojenoj organicističkoj zajednici pod jednim vođom, koji ima biti mera samog bivstvovanja (kako je to euforično studentima tumačio rektor Hajdeger), pokazao kao puki cinizam, kao nešto neverovatno a moguće. Isti taj Tabori, kojem je cela familija u Aušvicu pretvorena u dim, napisaće, posle znamenite Adornove opaske o ništavnosti pevanja nakon otkrića istine o nacističkim fabrikama smrti, i onaj strahovito duhovit, homerovski grozomoran vic koji će se ovde, evo, prvi put čuti i na srpskom jeziku. Koliko Jevreja može da stane u Folksvagenovu “bubu”? Deset. Kako? Dva napred, tri pozadi, ostali u pepeljare!

Fraza “đavo se krije u detaljima”, upotrebljava se tek od sredine sedamdesetih godina prošlog veka. Moja teza je da umesto boga, đavo u ovoj f(r)azi zaseda da bi nagovestio uspon neoliberalizma, a krah ne tek sovjetske imperije nego emancipatorske ideje komunizma, naime, same ideje levice i oslobođenja čovečanstva. No, to je tek teza koju bi kao sud trebalo dokazati. Odlazimo stoga na mesto jasnih uvida i izloženih dokaza, u kojima detalji razgovetno rasvetljavaju inače nemušte celine. Tu se ogleda i čitav ideogram onih anegdota koje smo u prvom i ovom pasusu izneli. Vodim vas, dakle, u Muzej istorije Srbije, na izložbu “U ime naroda – politička represija u Srbiji 1944 – 1953”, autora Srđana Cvetkovića. Pomenuti istoričar je autor i istoimene monografije koju su, kao neku vrstu kataloga izložbe, objavili izdavači Evro-Đunti i Udruženje političkih zatvorenika i žrtava komunističkog režima, a svake srede, tačno u 17h, zainteresovanim posetiocima tumači izložbu, korak po korak.

Na prvoj od ovih ekskurzija, kojoj sam prisustvovao, Cvetković, uvodeći posetioce u prostoriju u kojoj su eksponirani dokazni materijali o “likvidiranim narodnim neprijateljima”, u prvim mesecima posle oslobođenja Beograda i Srbije od nacističke okupacije, rekao je: “Među streljanima i osuđenima ima i onih koje bi na smrtnu ili neku drugu kaznu osudili i demokratski režimi, ali, uz njih, ovde ima i potpuno nevinih ljudi.”

Ovo usmeno izloženo razgraničenje ne postoji u samoj organizaciji izložbe. Pod imenom narodnih neprijatelja, ovde su svrstani i saradnici okupatora i lica koja su, kako je rečeno, stradala na pravdi boga. Kakva je to izložba koja ne pravi ovu ključnu razliku? Kad govorimo o represiji i zločinima, onda, valjda, govorimo o nevino stradalima, a ne o onima koji su pravedno likvidirani ili osuđeni kao saradnici neprijatelja. Čemu služi ova, malo je reći, nedolična mešavina izvesno krivih osoba, u većini, i nevinih, u manjini? Najpre, konstruisanju masovnosti nedela. Zatim, konstruisanju stava da su saradnici okupatora i sami nevino stradali ljudi.

Pročitajte ceo članak na: http://www.danas.rs

Piše: Milan Radanović

Dragoljub Mihailović (Beograd, RKTG-16154), komandant JVuO, osuđen na smrt 1946. zbog komandne odgovornosti za kolaboraciju i ratne zločine. Photo: www.mondo.rs

Iako je u toku borbi za oslobođenje Beograda, 14-20. oktobra, prema zvaničnim podacima, poginulo 2.953 pripadnika NOVJ i 976 pripadnika Crvene armije, dok je okupator pobio na desetine civila, predstavnici SPC nisu našli za potrebno da se osvrnu i na ove stradale koji su poticali mahom iz pravoslavnih porodica. Smatramo da su veliki gubici pripadnika NOVJ u borbama za oslobođenje grada, uz velika stradanja pripadnika NOP-a u glavnom gradu tokom 1941-1944, jedan od osnovnih razloga velikog broja streljanih lica u Beogradu nakon oslobođenja, pri čemu su počinioci ovih ubistava smatrali da ubijaju saradnike okupatora i da eliminišu potencijalne neprijatelje u ratu koji još uvek traje. Među streljanim licima u Beogradu nakon oslobođenja zabeležen je i velik broj onih koji nisu zaslužili da budu streljani.

Procene broja stradalih na području grada Beograda nakon oslobođenja

U poslednje dve decenije novinari, istorijski publicisti i druge javne ličnosti, ali i pojedini istoričari, iznosili su u javnosti preuveličane brojke stradalih u Beogradu nakon 20. oktobra 1944.

Preuveličane brojke stradalih Beograđana nakon oslobođenja, kao sastavni deo retorike antikomunističke emigracije i domaćih antikomunističkih kuloara, u domaćoj javnosti najpre je plasirala desničarska štampa. Tako je krajem 1990. u jednom tiražnom beogradskom nedeljniku (Duga) objavljen feljton o događajima u Beogradu nakon 20. oktobra 1944. u kom je intervjuisan određen broj savremenika ovih događaja. U feljtonu se tvrdi da je u ovom razdoblju „prema nezvaničnim podacima, bez suđenja noću pobijeno između 15.000 i 30.000 žitelja Beograda“.[1]

Međutim, preuveličane brojke stradalih u Beogradu nakon oslobođenja iznosio je i deo istoričara koji su se istraživački ili retrospektivno doticali ovog pitanja, najčešće bez pozivanja na relevantne izvore.

Slobodan Marković, potonji predsednik Državne komisije za tajne grobnice, u jednom radu iz 2003. istupio je sa tvrdnjom da je „u prvim nedeljama nakon oslobođenja glavnog grada Jugoslavije“ ubijeno minimalno 10.000građana.[2]

Austrijski istoričar Michael Portmann preuzima tezu o navodno 10.000 stradalih u Beogradu „prvih meseci nakon partizanskog ulaska“.[3]

Kazujući o broju stradalih nakon oslobođenja Beograda, Srđan Cvetković izneo je oprezniju pretpostavku. “Smatramo da je [u Beogradu] stradalo između pet i deset hiljada. Ili preciznije: ne manje od 5.000 i ne više od 10.000.”[4]

Čedomir Antić, viši naučni saradnik Balkanološkog instituta SANU i predsednik upravnog odbora Instituta za savremenu istoriju, govoreći o procenama stradalih u Beogradu i Srbiji nakon oslobođenja, izneo je takođe neutemeljene pretpostavke: „Procenjuje se da je samo u Beogradu, u miru, ubijeno od 6.000 do 30.000 ljudi. Kada se saberu žrtve komunističkog režima u celoj Srbiji, dolazi se do frapantne cifre od 100.000 ubijenih ljudi.”[5]

Dušan T. Bataković, nekadašnji lider političke organizacije Veće za demokratske promene, diplomata, direktor Balkanološkog instituta SANU, autor je dokumentarnog tv serijala „Crveno doba“ prikazivanog na državnoj televiziji 2004. u pet nastavaka. Navešćemo nekoliko karakterističnih rečenica iz jedne epizode ovog tv serijala u kojoj se govori o događajima nakon oslobođenja Beograda: „Pored kvartovskih centrala Ozne, [u Beogradu, nakon oslobođenja] svaka kuća i njen podrum, postali su sobe za isleđivanje pravih i lažnih narodnih neprijatelja, izdajnika, petokolonaša, saradnika okupatora. U Beogradu, u prvom naletu streljanja, komunistička vlast je,prema najnižim procenama, likvidirala oko 10.000 građana.“ Napominjemo da je Veće za demokratske promene 2001. najavilo formiranje „Komisije za istraživanje zločina komunista“.[6] U okviru ove grupe bio je okupljen izvestan broj mlađih istraživača čiji istraživački rad je rezultirao tv serijalom „Crveno doba“, karakterističnom po jednostranom pristupu istorijskim događajima na tlu Srbije i Crne Gore, 1941-1945.

O tome koliko neodmerene izjave o kontroverznim i nedovoljno rasvetljenim događajima iz prošlosti mogu navesti na pogrešne zaključke u delu javnosti, svedoči prvo javno (crkveno) komemorisanje „žrtava komunističkog terora“ u Beogradu. U pozivu javnosti, koji je sročilo do tad nepoznato Udruženje potomaka i poštovalaca žrtava komunističkog terora, bili su pozvani „svi časni, pošteni i dobronamerni građani“ da se pridruže „prvom parastosu žrtvama komunističkog terora u Beogradu“, koji je održan u Hramu Svetog Save, 20. oktobra 2012. na godišnjicu oslobođenja grada. U saopštenju se ističe da su „Titovi partizani posle ’oslobođenja’ pobili preko 10.000 žitelja Beograda, a po nekim istraživanjima čak 30.000 žitelja“.[7]

Iako ne postoje nikakva „istraživanja“, na koja se poziva ovo udruženje, koja bi potvrdila ovakve neutemeljene brojke, deo javnosti je uveren da su ove brojke realne. Deo odgovornosti za preuzimanje ovih nerealnih brojki, pored ostalih, snosi domaća revizionistička istoriografija, odnosno pojedini domaći istoričari skloni licitiranju brojkama stradalih.

Komemorisanje stradalih Beograđana na godišnjicu oslobođenja grada ima za cilj da markira 20. oktobar 1944. kao početak navodne okupacije. U postsocijalističkoj Srbiji, kako ističe istoričar Miroslav Jovanović, „generalni društveni odnos prema 20. oktobru snažno je bio obeležen radikalnom promenom paradigme, koja se menjala pod uticajem opšteg procesa revizije istorije. Prethodni diskurs ’oslobođenja’ u potpunosti je odbačen i zamenjen diskursom ’okupacije’. Događaji iz oktobra 1944. prepušteni su zaboravu, i latentnoj osudi, uz primetno potiskivanje iz prostora javnog obeležavanja tradicija.“[8]

Iako je u toku borbi za oslobođenje Beograda, 14-20. oktobra, prema zvaničnim podacima, poginulo 2.953 pripadnika NOVJ i 976 pripadnika Crvene armije, dok je okupator pobio na desetine civila, predstavnici SPC nisu našli za potrebno da se osvrnu i na ove stradale koji su poticali mahom iz pravoslavnih porodica. Smatramo da su veliki gubici pripadnika NOVJ u borbama za oslobođenje grada, uz velika stradanja pripadnika NOP-a u glavnom gradu tokom 1941-1944, jedan od osnovnih razloga velikog broja streljanih lica u Beogradu nakon oslobođenja, pri čemu su počinioci ovih ubistava smatrali da ubijaju saradnike okupatora i da eliminišu potencijalne neprijatelje u ratu koji još uvek traje. Među streljanim licima u Beogradu nakon oslobođenja zabeležen je i velik broj onih koji nisu zaslužili da budu streljani.

Spisak stradalih (“registar žrtava”) za grad Beograd Državne komisije za tajne grobnice

Vlada Republike Srbije je 9. jula 2009. donela odluku o formiranju Državne komisije za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944.(skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944).

U programskom dokumentu navedeni su osnovni ciljevi Državne komisije: „1) istražiti, pronaći i obeležiti sve tajne grobnice u kojima se nalaze ostaci streljanih posle septembra 1944, 2) utvrditi tačan broj streljanih lica od septembra 1944.“[9]

Prema podacima Državne komisije za tajne grobnice, dostupnim u „Otvorenoj knjizi: registru žrtava“, zaključno sa 15. aprilom 2014, na području grada Beograda nakon oslobođenja ubijeno je 1.689 lica, dok je 249 lica naznačeno kao nestala (ukupno 1.934 stradalih). Smatramo da iz registra za grad Beograd treba izostaviti 412 imena (21,30%), bilo da je reč o duplim imenima, o licima koja su već evidentirana u registrima njihovih matičnih opština, o licima koja nisu stradala u navedenim okolnostima ili o licima koja na osnovu teritorijalne pripadnosti ne bi trebala da budu uvrštena u registar stradalih za grad Beograd.

Napominjemo da ovo nije konačan broj lica čija imena su greškom ili proizvoljno uvrštena u registar za grad Beograd.

Nekadašnji sekretar Državne komisije za tajne grobnice, Srđan Cvetković, naknadno „na osnovu dosadašnjih istraživanja na terenu“ broj stradalih u Beogradu procenjuje na „više hiljada“, odnosno „verovatno preko 5.000“,[10] što umanjuje prethodne pretpostavke („ne manje od 5.000 i ne više od 10.000“). Ostaje da se vidi da li će Državna komisija evidentirati „preko 5.000“ stradalih u Beogradu i da li će se nastaviti trend unošenja u registar za grad Beograd imena lica koja nisu stradala u Beogradu niti su ikad živela u ovom gradu. Cvetković zasniva ovu pretpostavku na činjenici da je u dokumentaciji SDB/BIA pronađen tek manji broj „Knjiga streljanih“ za beogradske kvartove. Ipak, treba uzeti u obzir pretpostavku da su neka imena koja su potencijalno zavedena u „Knjigama streljanih“, koje nedostaju ili nisu sačuvane, vrlo izvesno evidentirana u registru Državne komisije na osnovu zavođenja u drugoj dokumentaciji.

Naša pretpostavka je da u budućnosti neće biti zabeleženo drastično povećanje evidentiranog broja „žrtava komunizma“ u Beogradu nakon oslobođenja garda. Skloni smo pretpostavci da će registar za Beograd biti dopunjen trocifrenom, a ne četvorocifrenom brojkom. U svakom slučaju, približan broj stradalih stanovnika Beograda nakon oslobođenje (tzv. „žrtve komunizma“), po našem mišljenju, evidentno je ispod procenjivanih 5.000.

Svetozar Vujković (Beograd, RKTG-8334), upravnik Banjičkog logora

 

Uvidom u registar za grad Beograd ustanovili smo da su imena 56 lica navedena dva puta, a imena 5 lica tri puta (ukupno: 66 duplih imena).

DUPLA IMENA U REGISTRU ZA BEOGRAD (ukupno: 66):

Budimir Ćurčin (RKTG-28365; RKTG-16756);Šuković Miraš (RKTG-28370) = Šaković Miraš(RKTG-16801) = Šaković Miloš (RKTG-36283);Miodrag Arežanin (RKTG-51368; RKTG-15001);Đorđe Arsenijević (RKTG-30376; RKTG-15002);Dragoljub Dimitrijević Jovanović (RKTG-30367; RKTG-15154); Joca Forkapić/Vorkapić (RKTG-35194; RKTG-7148); Aleksandar Jovanović (RKTG-36615; RKTG-15958); Vasa Knežević (RKTG-16011; 36835);Jova/Jovan Lađevac (RKTG-30371; RKTG-16058);Mirko Lazić (RKTG-30430; RKTG-16063); Milan Lepetić (RKTG-30328; RKTG-16067); Konstantin-Kosta Mihajlović/Mihailović (RKTG-16168; RKTG-6626); Jelena Mihailović/Mihajlović (RKTG-16163; RKTG-58451); Danica Mihailović/Mihajlović (RKTG-16156; RKTG-22369); Živko Mihailović/Mihajlović(RKTG-16160; RKTG-79966); Novak Miličević/Milićević (RKTG-7251; RKTG-17946); Ivan Miljenković/Miljenović/Miljenović (RKTG-16150; RKTG-28363; RKTG-28632); Pavle Mimirović/Momrović (RKTG-16181; RKTG-28361); Božidar Mrvić (RKTG-16874; RKTG-36035); Slavko Popadić/Popadijić (RKTG-16305; RKTG-36242); Mija/Mijo Pušić (RKTG-16322; RKTG-36203); Božidar Stanisavljević/ Staniljević/ Stanišljević (RKTG-16880; RKTG-16408; RKTG-36153); Kole/Kosta Ubavić/Ubavkić (RKTG-88263; RKTG-88161); Marija Vasiljević Jovanović (RKTG-28368; RKTG-28474);Albert Vertag/Vertaks (RKTG-15041; RKTG-36231); Dušan Janković (RKTG-6527, RKTG-30374), Dragomir Žižić/Zizić (RKTG-13412, RKTG-13448), Milomir/Miomir Aranicki/Aramicki (RKTG-14999, RKTG-14500, RKTG-36051), Gligorije/Grigorije Božović (RKTG-15022, RKTG-30379), Miodrag Gajić (RKTG-15104, RKTG-28637) Mihajlo Veselinović (RKTG-15042, RKTG-36326), Jevto/Jefto Živadinović (RKTG-15464, RKTG-15465), Petar Kunavčić/Kuiovčić/Kunovčić (RKTG-16053; RKTG-28100; RKTG-97616), Andra/Andrija Poleti(RKTG-16303, RKTG-16861), Milutin Popović (RKTG-16312, RKTG-28636), Petrislav/Petrisav Popović(RKTG-16313, RKTG-16472), Radivoje Ristić (RKTG-16386, RKTG-28098), Josip/Josif Mojić (RKTG-28373; RKTG-28510), Josip Celer/Jeler (RKTG-30394, RKTG-30400), Radomir Čarapić (RKTG-16789; RKTG-30414),Konstantin Plavšić (RKTG-28373, RKTG-28509), Dimitrije Lazarević (RKTG-28503; RKTG-30358), Nikola Kirhner (RKTG-28519; RKTG-30363),  Miodrag Savković (RKTG-28374; RKTG-28511), Svetozar Nećak/Nevak(RKTG-28623; RKTG-30364), Milonja Dabetić/Deletić (RKTG-15132; RKTG-15145), Stevan Šol/Nol (RKTG-28364, RKTG-28633), Sima Francen/Francek (RKTG-16770; RKTG-36450), Miodrag Jovanović (RKTG-15955; RKTG-36777), Branko Ivanović (RKTG-15708; RKTG-36759), Zvonimir Rudić/Radić (RKTG-28627; RKTG-28756), Ilija Krajinović/Krajnović (RKTG-16043; RKTG-36869), Dobrivoje Kolundžija (RKTG-16024; RKTG-16051), Mihajlo Maćešić/Maćetić (RKTG-16097; RKTG-36172), Simo/Sima Jokić (RKTG-15975; RKTG-36791), Branko Jovanović (RKTG-15753; RKTG-36775), Dragoslav Stojanović (RKTG-16723; RKTG-30381),Aleksandar Filipović (RKTG-16768; RKTG-30397), Rista/Risto Jojić (RKTG-15968; RKTG-72850); Miodrag Gajić (RKTG-28637; RKTG-15104); Duško Dabović/Dalbović (RKTG-79779; RKTG-100919).

Uvidom u registar Državne komisije ustanovili smo da u registru za grad Beograd egzistiraju 53 imena lica čija imena se pojavljuju u registrima njihovih matičnih opština, što smatramo opravdanim, za razliku od neopravdanog svrstavanja imena ovih lica u registar stradalih za Beograd, s obzirom da ova lica ne potiču iz Beograda, niti su tokom rata imala boravište u Beogradu. Navedena lica su najčešće potpuno proizvoljno uvrštena u registar za grad Beograd, neretko bez ikakve osnove u izvornom materijalu.

LICA KOJA SU EVIDENTIRANA U REGISTRIMA MATIČNIH OPŠTINA (ukupno: 53) :

Milutin Đokić (Beograd, RKTG-28529; Mionica-2873); Života Aleksić (Beograd, RKTG-86375) = Životije Aleksić (Kruševac, RKTG-21955); Đoka Blanuša (Beograd, RKTG-34725; Zemun, RKTG-17945); Georgije-Džidža Bojić (Beograd, RKTG-31211) = Georgije-Džidža Banić (Beograd, RKTG-31529) = Georgije Bojić (Loznica, RKTG-45932); Vujica Brković (Beograd, RKTG-15026; G. Milanovac, RKTG-14697); Milojko-Đavo Crnković(Beograd-99979) = Milojko Crnjković (Arilje, RKTG-70851); Velibor Daničić (Beograd, RKTG-23218; Užice, RKTG-23761); Gradimir Dimitrijević (Beograd, RKTG-15152; Kragujevac-24807);   Todor Dobrić (Beograd, RKTG-18203; Zubin Potok, RKTG-15396); Velimir Dragosavac (Beograd, RKTG-8742) = Velimir Dragoslavac (G. Milanovac, RKTG-5952); Svetozar-Bota Dukić (Beograd, RKTG-31183) = Svetozar-Bata Dukić (Šabac, RKTG-38138); Andriš Havram (Beograd, RKTG-35214; Pećinci, RKTG-31124); Paja Horvat (Beograd, RKTG-17371) = Pavle Horvat (Pančevo, RKTG-45102); Marija Ikonikova (Beograd, RKTG-88248) = Marija Ikonov (Šabac, RKTG-20213); Milija Janićijević (Beograd, RKTG-26885) = Milija Janićijević (Beograd, RKTG-31710) = Mile Janićijević (Grocka-RKTG-88211); Voja Trebrođenin (Beograd, RKTG-31527) = Vojislav Jevremović Tribrođanin (Požarevac, RKTG-4034) = Vojislav Jevremović (V. Gradište, RKTG-3320); Bogdan Jovanović(Beograd, RKTG-17938; Zemun, RKTG-15963); Ilija Jovanović (Beograd, RKTG-13769) = Ilija Jovanović (Jagodina, RKTG-27147) = Ilija Jovanović (Jagodina, RKTG-31688); Dragoslav Kocić (Beograd, RKTG-16895; Kučevo, RKTG-3506); Bejto Kajević (Beograd, RKTG-31178) = Bejto Kojević (Prijepolje, RKTG-25649); Josip Krpina (Beograd, RKTG-30330; Stara Pazova, RKTG-31991); Ljubica Mandić (Beograd, RKTG-28371; Vršac, RKTG-28506); Janko-Novica Milosavljević (Beograd, RKTG-88209) = Novica-Janko Milosavljević (Mladenovac, RKTG-79960); Ivica Pevac (Beograd, RKTG-37536) = Ivica Pevec (Zemun, RKTG-40868); Milan Pintarić(Beograd, RKTG-40215; Valjevo, RKTG-3507);  Ivan Ponjević (Beograd, RKTG-31533) = Ivan Ponjavić (G. Milanovac, RKTG-5872); Vlada Ponjević (Beograd, RKTG-36241) = Vladeta Ponjavić (G. Milanovac, RKTG-8373); Konber Popić (Beograd, RKTG-31203) = Kamber Papić (Sjenica, RKTG-97660); Purnjo (Beograd, RKTG-31541) = Svetolik Popović Turnjo (G. Milanovac, RKTG-8273); Mahmut Radaslić (Beograd, RKTG-16323) = Mahmut Radasić (Barajevo, RKTG-29030); Risto Ružičić (Beograd, RKTG-31458) = Risim Ružičić (Lučani, RKTG-7887); Ratomir-Rale Stevanović (Beograd, RKTG-86554) = Ratomir-Rale Stanković (Beograd, RKTG-31552) = Ratomir Stanković (Zaječar, RKTG-10946); Marija Strnad (Beograd, RKTG-28642) = Marija Strnold (Bela Crkva, RKTG-38176); Anton Susman (Beograd, RKTG-16728; Užice, RKTG-23104); Milan Tatić(Beograd, RKTG-16731; Užice, RKTG-23105); Nikola Todorović (Beograd, RKTG-36599; Lučani, RKTG-16738);Đura Trajanović (Beograd, RKTG-80075) = Đura Trojanović (Grocka, RKTG-13863); Marjan Ujačić (Beograd, RKTG-16761) = Marjan Ujčić (Smederevo, RKTG-10159); Jozefina Vilburg (Beograd, RKTG-36528; Zemun, RKTG-68084; Zemun, RKTG-15757); Veroljub Vukićević (Beograd, RKTG-31185) = Veroljub Vukičević (Kraljevo, RKTG-28401); Milun Vukomanović (Beograd, RKTG-31711) = Milan Vukomanović (Kragujevac, RKTG-26887); Milorad Zdravković (Beograd, RKTG-31174) = Milorad Zdravković (Zaječar, 31730); Živadin Živadinović (Beograd, RKTG-79789) = Živadin Živadinović Pačvara (nepoznato, RKTG-89341); Jovan Škava(Beograd, RKTG-40205) = Jovan Škavović (Valjevo, RKTG-3601); Matija Arnold (Beograd, RKTG-30565) = Matijas Arnold (Zemun, RKTG-15345); Mikan Milanović (Beograd, RKTG-31457) = Mikan Mikanović (Lučani, RKTG-8214); Slobodan Bojić (Beograd, RKTG-31473) Slobodan Bajić (Beograd, RKTG-28677) = Slobodan Bajić (Čačak, RKTG-4573) = Slobodan Bajić Baja (Čačak, RKTG-6361); Radoslav Račić (Beograd, RKTG-31516) = Radoslav Racić (Čačak, RKTG-5058); Petar Šijak (Beograd, RKTG-31184) = Petar Šijan (Čačak, RKTG-25645; Čačak, RKTG-28398).

U registru za grad Beograd navedeno je najmanje 27 lica koja nisu stradala nakon oslobođenja, već su umrla prirodnom smrću nekoliko godina ili decenija kasnije.

Sergije Golubijev (RKTG-33581), agent Specijalne policije, nije „streljan 1944.“ u Beogradu. Golubijev je preživeo rat, odnosno nije likvidiran nakon što je postao dostupan jugoslovenskim vlastima, i upamćen je kao jedan od logoraša na Golom otoku (doduše, njegov boravak na Golom otoku podrazumevao je specijalni status, umnogome povoljniji od položaja zatočenih pripadnika prosovjetske opozicije). Prema navodima u literaturi, Golubijev je nakon povratka iz logora na Golom otoku živeo u Beogradu, gde je umro krajem 1980-ih.[11]

Laza Teokarević (RKTG-31217), industrijalac, nije stradao 1946. kako se pogrešno navodi u njegovom kartonu. Teokarević je zaista posle rata bio osuđen na smrt (u prvostepenom postupku), kako se navodi u kartonu, ali mu je smrtna kazna preinačena u vremensku.[12] Umro je 1975. u Južnoj Africi.

Jezdimir Lazarević (RKTG-31206), zemljoradnik iz Oglađenovca pokraj Valjeva, osuđen na smrt od strane Vojnog suda 4. divizije u Valjevu, što je Vrhovni vojni sud preinačio u kaznu 20 godina robije. Lazarević je oslobođen 31. decembra 1951.[13]

Veroljub Vukićević (RKTG-31185), zemljoradnik iz Lopatnice pokraj Kraljeva, osuđen na smrt od Vojnog suda u Kraljevu 1945, nakon čega je Prezidijum Narodne skupštine kaznu preinačio u vremensku („uslovno pušten 24. novembra 1960.“).[14]

Lazar Jovanović (RKTG-15956), glumac, nije stradao nakon oslobođenja, iako je njegovo ime naznačeno u poznatom spisku 105 likvidiranih „narodnih neprijatelja“ u Politici od 27. novembra 1944. Umro je 1976. u Nišu.[15]

Đorđe Kosmajac (Beograd, RKTG-40211), u sredini, zamenik upravnika Banjičkog logora (bez navođenja ove činjenice u kartonu), ubijen u atentatu 1942, samim tim višak u registru. Izvor: znaci.net

Božidar Purić (RKTG-16863), predsednik Ministarskog saveta (emigrantska vlada), nije „streljan 15. jula 1946“ u Beogradu, kako se pogrešno navodi u njegovom kartonu. Tokom Drugog svetskog rata boravio je u Londonu. Na sudskom procesu generalu Mihailoviću 1946. suđeno mu je u odsustvu. Osuđen je na 16 godina robije. Nije se vraćao u Jugoslaviju nakon rata. Umro je u Čikagu 1977.[16]

Dragoslav Stranjaković (RKTG-37190), istoričar i član Centralnog nacionalnog komiteta, političkog tela ravnogorskog četničkog pokreta, nije „nestao 1944. u Beogradu“ („lokacija stradanja: Banjički logor“), kako stoji u njegovom kartonu. Umro je 1966. u Beogradu.[17]

Isidor Živković (RKTG-31530), četnički vojvoda, nije rođen u Beogradu, niti je imao prebivalište u glavnom gradu, niti je „ubijen 1945.“, kako se pogrešno navodi u njegovom kartonu. Isidor Živković, predratni predsednik opštine Vitanovac, pokraj Kraljeva, za vreme rata bio je četnički gružanski vojvoda i četnički komandant Žičkog sreza. Posle rata je uhvaćen kao odmetnik, ali nije ubijen već je pred Vojnim sudom u Kragujevcu osuđen na šestogodišnju kaznu koju je izdržao u Sremskoj Mitrovici. Poginuo je 1974. nesrećnim slučajem, u 90 godini.[18]

Dragutin Gavrilović (RKTG-6374), pukovnik Vojske Kraljevine Jugoslavije, čuvena ličnost iz srpske vojne istorije (komandant odbrane Beograda 1915), nije „ubijen 19. jula 1945.“ kako stoji u njegovom kartonu, niti je bio pripadnik JVuO, s obzirom da je čitavo ratno razdoblje proveo u nemačkom zarobljeništvu. U Gavrilovićevom kartonu se navodi: „Tokom 1941-1945. bio u nemačkom logoru, po dolasku uhapšen od OZN-e; posledica mučenja.“ Međutim, ne postoje dokazi da je Dragutin Gavrilović hapšen od strane OZN-e nakon povratka iz zarobljeništva, niti da je mučen od strane pripadnika ove službe, kao što ne postoji nijedan dokaz da je „ubijen“ u Beogradu. Prema tvrdnjama Gavrilovićevih potomaka, on je umro u svom domu 19. jula 1945, nedugo nakon povratka iz zarobljeništva. Potomci su demantovali da je Gavrilović bio hapšen i pretučen na ulici. Fotografija je nastala nakon Gavrilovićevog povratka iz logora
Izvor: wikipedia.org

Dragutin Gavrilović (RKTG-6374), pukovnik Vojske Kraljevine Jugoslavije, čuvena ličnost iz srpske vojne istorije (komandant odbrane Beograda 1915), nije „ubijen 19. jula 1945.“ kako stoji u njegovom kartonu, niti je bio pripadnik JVuO, s obzirom da je čitavo ratno razdoblje proveo u nemačkom zarobljeništvu. U Gavrilovićevom kartonu se navodi: „Tokom 1941-1945. bio u nemačkom logoru, po dolasku uhapšen od OZN-e; posledica mučenja.“ Međutim, ne postoje dokazi da je Dragutin Gavrilović hapšen od strane OZN-e nakon povratka iz zarobljeništva, niti da je mučen od strane pripadnika ove službe, kao što ne postoji nijedan dokaz da je „ubijen“ u Beogradu. Prema tvrdnjama Gavrilovićevih potomaka, on je umro u svom domu 19. jula 1945, nedugo nakon povratka iz zarobljeništva. Potomci su demantovali da je Gavrilović bio hapšen i pretučen na ulici.[19]

Vladimir Paunović (RKTG-16855), direktor srednje tehničke škole u Valjevu, šef Odseka tehničke nastave Ministarstva trgovine i industrije u vladi Milana Nedića, simpatizer JNP Zbor, nije ubijen 1945. u Beogradu, kako se pogrešno navodi u njegovom kartonu, već mu je suđeno u Beogradu 1945. (osuđen je na 6 godina prinudnog rada i konfiskaciju imovine).[20]

Manojlo Korać (Beograd, RKTG-99991), zapravo je Manojlo Korać, najpre oficir pod komandom Draže Mihailovića (1941. komandant Zlatiborsko-užičkog četničkog odreda), potom legalizovani četnički oficir i načelnik Užičkog okruga (1942), odgovoran za stradanje velikog broja pripadnika i simpatizera NOP-a na području Užica i Požege. U Koraćevom kartonu (koji je proizvoljno unet u spisak stradalih za grad Beograd) navedeno je kako je navodno „ubijen nakon oslobođenja“. Međutim, Manojlo Korać je umro u emigraciji nakon Drugog svetskog rata. Registrovanje Manojla Koraća u spisku za grad Beograd primer je proizvoljne interpretacije podataka iz izvorne građe Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača.

Pored 11 navedenih lica, u registru za Beograd navode se imena još 16 lica iz Beograda koja su preživala navedene okolnosti i koja nisu lišena života 1940-ih. Imena ovih lica uvrštena su u spisak na osnovu izvorne građe iz Arhiva Srbije (AS, BIA, Registar antinarodnih elemenata; AS, BIA, Knjiga pritvorenika; AS, Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača) i Istorijskog arhiva Beograda (IAB, Skupština grada Beograda, Konfiskacija imovine narodnih izdajnika; IAB, Uprava grada Beograda, Spisak službenika UGB; IAB, Skupština grada Beograda, Odeljenje narodne imovine osuđenih lica). Nekritičko unošenje podataka iz navedenih izvora navodi nas na logičnu pretpostavku da su u registru za grad Beograd možda evidentirana imena i drugih lica koja su preživela, a koja su zavedena u registru na osnovu navedenih izvora. Dakle, to što je neko lice evidentirano u dokumentaciji OZN-e ili Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, ili je evidentirano kao lice kome je konfiskovana imovina ili mu se ime nalazi na spisku službenika UGB, ne znači da je ovo lice lišeno života nakon oslobođenja.

Milenko Radosavljević (Beograd, RKTG-30407), „Dražin tumač na engleskom jeziku“, kako se navodi u izvornom materijalu, nije stradao 1945. („osuđen na smrt“), kako se navodi u njegovom kartonu, već mu je „preinačena presuda na 6 meseci prinudnog rada“.

Izidor Berović (Beograd, RKTG-36273), „ustaški obaveštajac“, kako se navodi u izvornom materijalu, nije „nestao 1944.“ („lokacija stradanja: Banjički logor“), kako se navodi u njegovom kartonu, već je „oslobođen optužbe“ i pušten na slobodu.

Miodrag Matić (Beograd, RKTG-30395), „izdajnik i denuncijant iz Kragujevca“, kako se navodi u izvornom materijalu, nije „osuđen na smrt 1945.“, kako se ističe u njegovom kartonu, već mu je presuda „preinačena na kaznu robije u trajanju od 2 godine“.

Dušan Milić (Beograd, RKTG-30392) „u službi Nedića, pa D. Mihailovića, kao koljač“, kako se navodi u izvornom materijalu, nije „stradao 10.1.1945.“, kako se ističe u njegovom kartonu, već mu je smrtna kazna „preinačena na kaznu robije u trajanju od 2 godine“.

Radisav Nikolić (Beograd, RKTG-8319), šofer iz Beograda – „izvršio kao dželat vešanje i ošišao dve žene kao ljotićevac“, kako se ističe u izvornom materijalu, nije bio „civil“ i nije „streljan maja 1945.“, kako se ističe u njegovom kartonu, već mu je smrtna kazna preinačena u „kaznu robije od 10 godina“.

Dragoljub Milojković (Beograd, RKTG-97482), „inžinjer ministarstva privrede“ iz Beograda – zbog denuncijacije osuđen prvostepeno na smrt, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „likvidiran 1945.“, kako se ističe u njegovom kartonu, već mu je kazna „preinačena na 10 godina“.

Dimitrije Jovičić (Beograd, RKTG-36790), „policijski komesar UGB“ osuđen prvostepeno na 3 godine robije, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „ubijen 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je preživeo navedene okolnosti „(presuda poništena, okrivljeni se oslobađa“).

Milivoje Ljubinković (Beograd, RKTG-16073), „policijski agent osuđen na 1 godinu robije“ prvostepeno – drugostepeno se potvrđuje „s tim da se konfiskacija imovine ne vrši“, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „streljan 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu.

Ikonija Šarić (Beograd, RKTG-37151), domaćica iz Beograda prvostepeno osuđena na 1 godinu prinudnog rada, drugostepeno „preinačeno na 2 meseca prisilnog rada“, kao se ističe u izvornom materijalu, nije „stradala 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njenom kartonu.

Dobrivoje Marinković (Beograd, RKTG-16871), „stražar u logoru na Banjici“ prvostepeno osuđen na smrt, drugostepeno preinačeno u „5 godina robije“, kako se navodi u izvornom materijalu, nije bio samo „pripadnik SDS i saobraćajne policije“ i nije „streljan u Beogradu 7.3.1945.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu.

Stevan Popović (Beograd, RKTG-16314), advokat i pripadnik JVuO, prvostepeno osuđen na smrt, drugostepeno mu je kazna „preinačena: 10 godina robije“, kako se navodi u izvornom materijalu, nije „streljan u Beogradu 3.1.1945.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.

Živojin Jovanović (Beograd, RKTG-15964), „savetnik ministra unutrašnjih poslova”, prvostepeno je osuđen na smrt, drugostepeno mu je kazna zamenjena za „20 godina robije“, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „streljan 29.3.1945.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.

Jovan Petrović (Beograd, RKTG-16859), industrijalac iz Beograda, prvostepeno osuđen na 10 godina robije, drugostepeno potvrđena presuda, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „streljan 20.6.1945.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.

Borivoje Palić (Beograd, RKTG-16818), bravar iz Beograda, drugostepeno osuđen na „20 godina lišavanja slobode sa prisilnim radom”, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „streljan u Beogradu 1945.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.

Miloš Radojlović (Beograd, RKTG-36425, „đeneral-major BVJ“, prvostepeno osuđen na „5 godina prisilnog rada“, što je potvrdila drugostepena presuda, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „nestao 1944.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.

Živko Stanković (Beograd, RKTG-37331), policijski pisar, drugostepeno mu je „kazna smrti – ukinuta“, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „nestao 1944.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.

Navedeni podaci, koji demantuju da su navedenih 16 lica streljani ili nestali nakon oslobođenja, dostupni su u naučnoj literaturi koja je poznata i saradnicima Državne komisije.[21]

U „registru žrtava“ za grad Beograd uvršteni su i podaci o licima koja su stradala u okolnostima koje su potpuno drugačije od podataka koji se navode u njihovim kartonima (mahom je reč o ratnim zločincima stradalim 1942-1943).

Dragiša Vasić (Beograd, RKTG-15035), advokat i književnik, član Centralnog nacionalnog komiteta ravnogorskog četničkog pokreta. Još uvek nije utvrđeno i dokazano koja vojna formacija je odgovorna za smrt Dragiše Vasića: ustaše ili Jugoslovenska armija, kao što nije dokazano da li je Vasić stradao u Jasenovcu ili okolini Banja Luke.[22] Stoga njegovo ime treba izostaviti iz registra za grad Beograd (dok se ne dokaže da ga eventualno nisu ubile ustaše).

Đorđe Kosmajac (Beograd, RKTG-40211), pomoćnik upravnika logora Banjica, nije „streljan 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen u atentatu u Beogradu, 6. marta 1942.[23] Za Kosmajca, čije ime nikako nije nepoznato u prošlosti Beograda, saradnici komisije tvrde da je bio pripadnik Srpske državne straže, što je netačno, s obzirom na to da je bio pripadnik Specijalne policije i JNP Zbor. Nikako se ne može smatrati žrtvom terora kada je lično bio nosilac terora.

Obrad Zalada (Beograd, RKTG-79793), agent Specijalne policije, nije “ubijen po oslobođenju 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu. Ubijen je u istom atentatu u kom je ubijen i Đorđe Kosmajac, 6. marta 1942.[24]

Dragoljub Šterić (Beograd, RKTG- 72719), agent Specijalne policije, nije “streljan po oslobođenju 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen u atentatu u Beogradu, 14. marta 1942.[25]

Miloje Mojsilović (Beograd, RKTG-87638), komandant Jeličkog četničkog odreda, najpre pod komandom Draže Mihailovića, potom legalizovan u okviru tzv. vladinih četnika (pogrešno uvršten u spisak za grad Beograd). Odgovoran za brojne zločine počinjene nad zarobljenim pripanicima NOVJ, saradnicima NOP-a i članovima partizanskih porodica na području između Čačka i Kraljeva, Dragačeva, Ivanjice, uključujući predaju zarobljenih partizana Nemcima. Mojsilović nije „ubijen na Sajmištu, nakon oslobođenja 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je kao zatočenik Prihvatnog logora Zemun na Beogradskom sajmištu umro prilikom transporta za logor Mauthauzen, 1942. ili 1943.[26] Registrovanje Miloja Mojsilovića u spisku za grad Beograd primer je proizvoljne interpretacije podataka iz izvorne građe Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača.

Srećko Simeunović (Beograd, RKTG-39838), predsednik opštine Čačak, član JNP Zbor, ubijen od strane četnika pod komandom Milutina Jankovića, u selu Ratari, 7. oktobra 1943.[27] Dakle, proizvoljna je tvrdnja saradnika Državne komisije da je Simeunović „ubijen po oslobođenju“, pri čemu je očigledno da takav podatak ne postoji u dokumentima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, iako se saradnici Državne komisije pozivaju na ovu građu kao izvor. Postavlja se pitanje, kako je moguće da neko unosi proizvoljne podatke navodeći da takvi podaci navodno postoje u građi na koju se poziva? Simeunović je potpuno proizvoljno uvršten u spisak za grad Beograd.

Aca Mišić (Beograd, RKTG-79968), zapravo je Aleksandar Mišić, major VKJ (kako se ispravno navodi u njegovom kartonu), jedan od organizatora JVuO, sin vojvode Živojina Mišića, nije “ubijen u Valjevu 1944. po oslobođenju”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je streljan od strane Nemaca, 18. decembra 1941. u Valjevu. Mišić je evidentiran u građi Zemaljske komisije na osnovu činjenice da je bio jedan od odgovornih za predaju oko 365 zarobljenih pripadnika NOVJ Nemcima.

U registru za grad Beograd uvršteno je 16 imena lica koja nisu imala prebivalište u Beogradu, kako se proizvoljno navodi za većinu ovih lica (za mnoge se proizvoljno navodi da su čak rođeni u Beogradu), pri čemu mnogi od njih nisu ni stradali u Beogradu nakon oslobođenja, već u njihovim matičnim oblastima.

Dragomir Obradović (Beograd, RKTG-31216), vojni sveštenik i kapetan JVuO, predsednik četničkog prekog suda. Obradović je osudio na smrt 9 lica koja su streljana u Čokešini 27. maja 1944.[28] Osuđen na smrt 1945. u Šapcu. Pogrešno uvršten u spisak za grad Beograd. Obradović je od strane Državne komisije za tajne grobnice kvalifikovan kao “narodni neprijatelj – lice označeno kao protivnik komunističke vlasti”, što bi trebalo da sugeriše da je stradao zbog svojih političkih ubeđenja.

Miodrag Vukadinović (Beograd, RKTG-31520), pripadnik JvuO, kako se tačno ističe u njegovom kartonu. Međutim, Vukadinović nije imao prebivalište u Beogradu, niti je rođen u ovom gradu, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu. Živeo je u kruševačkom kraju. Bio je pripadnik četničke crne trojke i odgovoran je za ubistvo većeg broja ljudi. Neprecizno je reći da je ubijen, jer je kao odmetnik poginuo u oružanom sukobu novembra 1945. Zajedno sa njim poginuo je i koljaš Božur Jovičić (Kruševac, RKTG-88256), koji nije streljan 1944, kako se proizvoljno navodi, na osnovu pogrešnog tumačenja izvorne građe Zemaljske komisije u njegovom kartonu.[29] Saradnici Državne komisije za tajne grobnice uvrstili su Vukadinovića u registar za grad Beograd na osnovu proizvoljne interpretacije podataka iz „Izveštaja štaba KNOJ-a o kretanju i hvatanju odmetnika“, iako se u ovom izveštaju ne govori o tome gde su apostrofirana lica imala prebivalište i gde su stradala.

Jerotije Pavlović (Beograd, RKTG-40147), jedan od organizatora JVuO u Milutovcu, pokraj Trstenika, proizvoljno uvršten u spisak za Beograd.[30]

Niko Bartulović (Beograd, RKTG-15011), književnik i novinar, rodom iz Starigrada sa Hvara (a ne iz Beograda, kako se netačno navodi u njegovom kartonu), za koga se navodi da streljan nepoznatog datuma na nepoznatom mestu. Bartulović je u spisak uvršten kao osoba sa mestom prebivališta u Beogradu, kako stoji u registru, iz čega se stiče utisak da je streljan nakon oslobođenja kao stanovnik glavnog grada. Međutim, Bartulović je napustio Beograd nakon 6. aprila 1941. i nikad nakon toga nije boravio u glavnom gradu, niti na tlu Srbije (ne postoje dokazi kojima bi bila potkrepljena često pominjana tvrdnja da je bio učesnik ravnogorskog kongresa u selu Ba 1944), a pouzdano se zna da je najveći deo okupacije proveo u Splitu. Bartulovićeva konačna sudbina je nepoznata, ali se s razlogom pretpostavlja da je ubijen od strane NOVJ ili OZN-e početkom februara 1945. na putu od Zadra ka Topuskom.[31]

Voja Tukfegdžić (Beograd, RKTG-31539), zapravo je Vojislav Tufegdžić, major JVuO, 1945. imenovan za komandanta Cersko-majevičke grupe korpusa, poginuo je u borbi sa organima KNOJ-a na planini Cer krajem 1946. Vojislav Tufegdžić nije rođen u Beogradu kako se navodi u njegovom kartonu, već u Banovom Polju u Mačvi (ili u Štitaru pokraj Šapca, kako navode drugi izvori).[32] Svrstavanje Vojislava Tufegdžića u „registar žrtava“ za grad Beograd neosnovano je u kontekstu mesta rođenja i pogibije (Tufegdžićeva porodica je živela u Štitaru). Prilikom hapšenja Tufegdžićeve grupe odmetnika, 4. novembra 1946. u selu Bela Reka u opštini Šabac, ubijeno je 8 četničkih odmetnika na čelu sa Tufegdžićem. Tom prilikom poginula su 4 pripadnika KNOJ-a.[33]Imena poginulih pripadnika KNOJ-a nisu uvrštavana u spiskove stradalih.

Mihajlo Ćaćić (Beograd, RKTG-36618), zapravo je Mihajlo Čačić, činovnik u Senjskom Rudniku, pešadijski kapetan II klase, zapovednik Ravaničke brigade JVuO, odgovoran za brojne četničke zločine na području opština Despotovac, Ćuprija i Paraćin, nesumnjivi saradnik nemačkog okupatora.[34] Čačić je rođen u Pljevljima i za vreme okupacije boravio je na području Senjskog Rudnika i Ravne Reke, stoga smatramo da je njegovo ime neosnovano uvršteno u registar stradalih za grad Beograd. Čačić se pod različitim imenima pominje čak četiri puta u registru Državne komisije.

Vojin Jelić (Beograd, RKTG-10089), činovnik rodom iz Smedereva, pripadnik SDK. Smatramo da njegovo ime ne treba uvrstiti u registar stradalih za grad Beograd, već u registar stradalih za opštinu Smederevo, s obzirom da je rođen u Smederevu, da je u Beogradu mogao živeti vrlo kratko, ako je uopšte živeo u Beogradu (imao je 24 godine kada je stradao) i s obzirom na to da su u registar stradalih za opštinu Smederevo uvršteni njegov otac Vladimir Jelić (predsednik smederevske opštine, član JNP Zbor) i sestra Dragana Jelić.

Petar Spaić (Beograd, RKTG-16404), žandarmerijski narednik iz Grocke koji je uvršten u spisak stradalih za grad Beograd, iako nikad nije živeo u Beogradu niti je lišen života u glavnom gradu (u „Otvorenoj knjizi“ egzistira zaseban registar za opštinu Grocka). Prema dokumentima iz porodične arhive koji su priloženi uz njegov karton, upadljivo je da Spaić nikad nije bio žitelj Beograda i da je lišen života u Grockoj, gde je živeo sa porodicom. Međutim, on je ipak uvršten u registar stradalih Beograda, pri čemu se izričito navodi Beograd kao mesto njegovog stradanja. Smatramo da je u ovom slučaju, kao i u nekim drugim slučajevima, reč o slučajnoj grešci.

Slobodan Nikolić (Beograd, RKTG-13864) i Miroljub Anastasijević (Beograd, RKTG-13870), za koje se navodi da su stradali u Svilajncu 1944, „po oslobođenju“. Za obojicu se navodi da su rođeni u Crikvenici u Hrvatskoj. Međutim, Nikolić i Anastasijević su očigledno rođeni u Crkvencu pokraj Svilajnca. Mesto rođenja i stradanja ovu dvojicu svrstava u registar stradalih za opštinu Svilajnac.

Dimitrije Ilić (RKTG-13708), Nikola Milosavljević (RKTG-13709), Milenko Jovanović (RKTG-13710), Ilija Jovanović (RKTG-13769), Vladimir Milošević (RKTG-13770), Dimitrije Radenković (RKTG-13785), za koje se navodi da su imali prebivalište u Beogradu, a da su rođeni u selu Bunjane u Hrvatskoj, ali naselje pod tim imenom ne postoji u Hrvatskoj. Zapravo, reč je o selu Buljane pokraj Paraćina. Za svu šestoricu se navodi da su bili zemljoradnici i da su stradali kao odmetnici 1945, bez navođenja mesta stradanja. Sasvim sigurno je reč o četničkim odmetnicima. Na osnovu svega analiziranog, ovih 6 lica ne treba uvrstiti u registar stradalih za grad Beograd.

U Beogradu je nakon oslobođenja suđeno određenom broju aktivnih saradnika okupatora sa područja Srbije, ali i drugih delova Jugoslavije.

Vojmir Alfirević (Beograd, RKTG-32950), pešadijski kapetan II klase iz Splita, komandant bataljona u Bukovičkoj brigadi Dinarske četničke divizije,[35] nije imao prebivalište u Beogradu, kako se navodi u njegovom kartonu, niti je tokom rata uopšte boravio u Beogradu. Pretpostavljamo da je Alfirević uvršten u „registar žrtava“ za grad Beograd na osnovu činjenice da mu je suđeno u Beogradu 1946. i da je osuđen na smrt.

U spisku stradalih za grad Beograd navedeno je, sem Alfirevića, još 15 lica, pretežno  iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Crne Gore, za koja pretpostavljamo da nisu bili žitelji glavnog grada, niti su poreklom iz Beograda. Ova lica su uvrštena u registar na osnovu činjenice da su zavedena u Delovnom protokolu sudskih predmeta za 1946, koji se čuva u Vojnom arhivu u Beogradu (ovo se odnosi i na Alfirevića). Njihova imena su dostupna u fusnoti.[36]

Radoslav Radić (RKTG-16325), komandant bosanskih četničkih odreda i član CNK ravnogorskog četničkog pokreta, nije rođen u Beogradu, niti je imao prebivalište u glavnom gradu, kako se pogrešno navodi (rođen je 1890. u Jošavci pokraj Banja Luke). U njegovom kartonu jedino je tačno da je bio trgovac i da je ubijen u Beogradu „po oslobođenju“ (osuđen je na smrt na procesu protiv Draže Mihailovića zbog saradnje sa okupatorom i zločina protiv pripadnika NOVJ i streljan 17. jula 1946).

U registar stradalih za grad Beograd uneta su imena znatnog broja lica koja nisu rođena niti su ikad imala prebivalište u Beogradu, kako se pogrešno navodi u registru. Reč je o licima iz Makedonije, sa Kosova i Metohije, iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Dalmacije, kao i o licima iz unutrašnjosti Srbije.

Najveći broj ovih lica unet je u registar za grad Beograd greškom saradnika Državne komisije koji su konsultovali upisnike vojnih sudova u Vojnom arhivu u Beogradu (pre svega upisnike Vrhovnog vojnog suda). Na taj način je greškom uneto u registar najmanje 73 imena.

Naime, Vrhovni vojni sud pri Ministarstvu narodne odbrane, najviši vojnosudski organ, kao drugostepeni sud, „razmatrao je odluke viših vojnih sudova (sudovi korpusa/armija, Mornarice i KNOJ-a) kojima je u prvom stepenu izrečena kazna lišenja čina (zvanja), kazna robije ili smrtna kazna, te odluke prvostepenih vojnih sudova kojima je izrečena smrtna kazna u slučajevima većeg vojno-političkog značaja.“[37] Uvidom u upisnike Vrhovnog vojnog suda, koje su saradnici Državne komisije naveli kao izvornu građu, konstatovali smo da su saradnici komisije propustili da primete da nekoliko desetina lica koje su uvrstili u registar stradalih za grad Beograd nisu imala prebivalište u Beogradu, niti su stradala u Beogradu, kako se pogrešno navodi u „Otvorenoj knjizi“, niti su uopšte bila suđena u Beogradu (za mnoga od ovih lica čak se pogrešno navodi da su rođena u Beogradu).

Kosta Mušicki (Beograd, RKTG-16193), zapovednik Srpskog dobrovoljačkog korpusa, kvislinške formacije koja je sve vreme rata ratovala na strani nemačkog okupatora i počinila zločine nad zarobljenim partizanima i pripadnicima NOP-a. Osuđen na smrt 1946. Photo: e-novine

U registar za grad Beograd uvršteno je 9 lica sa područja Bosanske krajine i centralne Bosne koja je Vojni sud 5. (krajiškog) korpusa osudio na smrt. U 5 slučajeva reč je o pripadnicima ustaškog pokreta, od kojih su četvoro bili stanovnici hrvatskog sela Sasina pokraj Sanskog Mosta, za koje se pogrešno navodi da su bili srpske etničke pripadnosti, kao što se proizvoljno navodi da su imali prebivalište u Beogradu.[38] Za ova lica se pogrešno navodi da su “ubijeni u Beogradu, po oslobođenju 1944.“ Vrhovni vojni sud u Beogradu je potvrdio presudu prvostepenog suda. Petar Kozić (RKTG-25680), Ladana Kozić(RKTG-25682), Mirko Ljevar (RKTG-25684), Tale Čavlović (RKTG-25685), Marko Čandrić (RKTG-26829), Đuro Jakšić (RKTG-30426), Dušan Trkulja(RKTG-27048), Jozo Vidović (RKTG-27049), Vlajko Milanović (RKTG-27155). Za sva lica je navedeno da su po zanimanju zemljoradnici. Jakšić je rođen u Medenom Polju (Bosanski Petrovac), Trkulja u Jajcu, Vidović u Kovačevom Polju (Prozor), Milanović u Zastinju (Livno).

U registar je uvršteno ime Stanka Pisarevića (RKTG-30434), za koga se ističe da je bio Srbin rođen u Beogradu sa prebivalištem u Beogradu, iako se u „Upisniku Vrhovnog vojnog suda“ navodi da je bio „ustaški dobrovoljac na Istočnom frontu“, rođen 1924. u Bosanskom Šamcu. Istina, Pisareviću je suđeno u Beogradu (Vojni sud komande grada Beograda), gde je 2. marta 1945. osuđen na smrt („streljao ruske zarobljenike“), ali njegovo ime svakako treba izostaviti iz registra.[39] Isto se odnosi i na 2 lica sa područja Hrvatske Dubice, za koja se navodi da su bili „aktivne ustaše“, a koja je na smrt osudio Vojni sud 21 srpske divizije: Josip Đurđević (RKTG-31171), Mile Pavljanić (RKTG-31172).[40]

U Beogradu su septembra 1945. streljani generali Hrvatskih oružanih snaga: Tomislav Sertić, Ivan Markulj, Slavko Skoliber, Đuro Grujić, Mirko Gregorić, Julije Fritz, Artur Gustović, Muhamed Kromić, Bogdan Majetić, Vladimir Metikoš, Ante Nardelli, Josip Scholtz, Ivan Tomašević i pukovnik Franjo Džal.[41] Ako je Pisarević uvršten u registar stradalih za Beograd, zašto nisu uvršteni generali HOS (ujedno ustaški pukovnici)?

Takođe, u spisku su navedena 4 lica, žitelja naselja Ilok, za koja se na osnovu „Upisnika Vojnog suda Fruškogorskog veća za 1944.“ tvrdi da su kao navodni stanovnici Beograda streljani na nepoznatom mestu, tj. ne navodi se da su ovi stanovnici Iloka stradali u Beogradu. Đura Meštrović (RKTG-30322), Josip Lakić(RKTG-30323), Franjo Meštrović (RKTG-30324), Milin Meštrović (RKTG-38542).[42] Smrtnu presudu za ova četiri lica koju je odredio Vojni sud Fruškogorskog veća, kao prvostepeni sud, potvrdio je Vrhovni vojni sud, kao drugostepeni sud, što ne znači da su ova lica bila zatočena u Beogradu, niti da je presuda nad njima izvršena u Beogradu, a pogotovo ne znači da su imali prebivalište u Beogradu, kako je pogrešno navedeno u njihovim kartonima. Naime, ova lica su na smrt osuđena 6. i 14. oktobra 1944. – dakle, pre oslobođenja Beograda, stoga svakako nisu suđena u Beogradu. Pretpostavljamo da ove presude treba posmatrati u kontekstu događaja u Iloku nakon 29. septembra 1944. kada su Nemci i ustaše ponovo zauzeli Ilok i otpočeli teror nad stanovništvom Iloka i Neština.[43]

U registru je navedeno 8 lica iz Crne Gore koja su odlukom Vojnog suda 2. udarnog korpusa NOVJ/JA i Vojnog suda Vojne oblasti Kotor, osuđena na smrt 1945. Vrhovni vojni sud u Beogradu je potvrdio ove odluke.[44] Lazar Đuranović (RKTG-30430), Mitar Bućin (RKTG-25697), Mitar Bošković (RKTG-25700), Filip Kesler (RKTG-26744), Đuro Radulović (RKTG-30614), Žarko Mračević (RKTG-30405), Leko Janičić (RKTG-30403), Adil Mrkišić (RKTG-30353).

Isto se odnosi i na 3 lica koja je na smrt osudio Vojni sud 29. (hercegovačke) udarne divizije NOVJ/JA.[45]Nikola Lajović (RKTG-26755), Jurica Nalitilić (RKTG-26769), Janko Ivković (RKTG-26744).

Imena 5 ustaša i jednog četnika iz istočne Bosne, koje je Vojni sud 3. (bosanskog) korpusa osudio na smrt 1945. našla su se u registru stradalih za grad Beograd, uz tvrdnju da su ova lica navodno imala prebivalište u Beogradu, iako se u njihovim elektronskim kartonima napominje da su bili zemljoradnici i pripadnici ustaškog, odnosno četničkog pokreta.[46] Milan Kejić (RKTG-26781), Suljo Hasković (RKTG-26790), Alija Bećirović(RKTG-26799), Arif Pirija (RKTG-26805), Nezir Jahić (RKTG-26821), Mašo Lalić (RKTG-26827).

U registar stradalih za grad Beograd uvršteno je 5 lica koja su na smrt osuđena od strane vojnih sudova u Makedoniji. Vojni sud bitoljske vojne oblasti osudio je na smrt dvojicu pripadnika bugarskih okupacionih formacija, što je Vrhovni vojni sud potvrdio kao opravdanu odluku. Ipak, imena ove dvojice bugarskih policajaca uvrštena su u registar stradalih za grad Beograd, iako je očigledno da oni nisu imali boravište u Beogradu, niti su suđeni u Beogradu.[47] Angel Nakov (RKTG-26879), Aleksandar Nakov (RKTG-26880). Isto se odnosi i na 3 pripadnika albanske zajednice iz okoline Skoplja, Kičeva i Tetova, koji su na smrt osuđeni odlukom Vojnog suda komande grada Skoplja i Vojnog suda tetovskog vojnog područja.[48] Šefit Zeinula (RKTG-26875), Imer Miro(RKTG-26882), Osman Koka (RKTG-26883).

Takođe, u registar su uvrštena imena 7 kosovskih Albanaca i jednog kosovskog Srbina koji su osuđeni na smrt odlukom lokalnih vojnih sudova (Vojni sud 50. divizije u Uroševcu, Vojni sud vojne divizijske oblasti za Sandžak), pri čemu se za 5 lica proizvoljno navodi da su rođena u Beogradu, dok se za svih 7 lica proizvoljno navodi da su imali prebivalište u Beogradu.[49] Simon Tair (RKTG-26758),  Amet Azon (RKTG-31220), Redžep Arelon (RKTG-31221), Murtez Sulja (RKTG-31223), Soli Etem (RKTG-31224), Skart Alija (RKTG-31225),Safet Murselja (RKTG-32954), Danilo Stefanović Janićijević (RKTG-31218).

Za 11 lica koja su na smrt osuđena odlukom Vojnog suda u Valjevu i Vojnog suda 4. (valjevske) divizije 1945-1947. u registru se proizvoljno navodi da su rođena u Beogradu i da su imala prebivalište u Beogradu. Njihova imena možete videti u fusnoti.[50]

U spisak stradalih za Beograd uvršteno je 13 lica koja su 1945. osuđena na smrt od strane vojnih sudova u Čačku, Kraljevu, Kragujevcu i Nišu. Njihova imena možete videti u fusnoti.[51] Za ova lica se u registru proizvoljno navodi da su rođena i da su imala prebivalište u Beogradu.

U registru stradalih za grad Beograd navedeno je 16 imena istaknutih pripadnika JVuO koji su nakon rata uhvaćeni ili ubijeni kao odmetnici u različitim delovima Srbije. Njihova imena su uneta u registar na osnovu rukopisa „Istorijat 5. srpske divizije KNOJ-a“ koji se čuva u Vojnom arhivu u Beogradu. Za sva ova lica pogrešno je navedeno da su rođena i imala prebivalište u Beogradu. Njihova imena možete videti u fusnoti.[52] Među njima su 2 lica koja su navedena nadimkom, bez bližih podataka o ličnosti.

Konsultovali smo navedeni izvor.[53] Na osnovu uvida ustanovili smo da su saradnici Državne komisije proizvoljno uvrstili navedenih 16 lica u registar stradalih za grad Beograd s obzirom da je reč o pripadnicima JVuO koji su rođeni i živeli u unutrašnjosti, gde su tokom rata bili borbeno angažovani. Na osnovu činjenice da se nigde u navedenom izvoru ne ističe da su ova lica rođena i živela u Beogradu, postavlja se pitanje na osnovu čega su saradnici komisije uvrstili njihova imena u registar za grad Beograd? Ovo je vrlo ilustrativan primer metodološke konfuzije i odsustva metodoloških kriterijuma u formiranju dela registra stradalih.[54]

Takođe, u registru za grada Beograd navedena su imena 22 četnička odmetnika za koje se tvrdi da su rođeni i da su imali prebivalište u Beogradu, gde su navodno i stradali, pri čemu se saradnici komisije pozivaju na „Izveštaj štaba KNOJ-a o kretanju i hvatanju odmetnika“. Nažalost, nismo uspeli da uđemo u trag ovom izveštaju u Vojnom arhivu. Međutim, na osnovu nekih pokazatelja moguće je zaključiti da najverovatnije niko od ova 22 lica ne potiče iz Beograda i da je reč o četničkim odmetnicima iz unutrašnjosti Srbije. Ovu pretpostavku potvrđuje činjenica da imena 4 lica koja se pominju u izveštaju egzistiraju u registrima opština Lučani i Čačak.[55] Shodno tome, nameće se zaključak da i ostalih 18 imenovanih lica treba uvrstiti u registre drugih opština. Njihova imena možete videti u fusnoti.[56]

U registar za grad Beograd uvršten je veći broj lica koja potiču iz naselja koja danas teritorijalno pripadaju prigradskim opštinama, a ako pripadaju gradskim opštinama opet ne ulaze u geografski okvir grada Beograda: Pinosava (14), Beli Potok (9), Kijevo (2), Ostružnica (1), Umka (1), Begaljica (1), Baćevac (1), Rušanj (1), Ripanj (2), Mala Krsna (2), Vrčin (1), Sopot (1). Neka od ovih naselja 1944/1945. nisu imala definisan teritorijalni status, niti su 1941-1944. podrazumevana kao deo Beograda u administrativnom smislu, iako danas jesu deo Beograda u administrativnom pogledu: Boljevci (36), Dobanovci (34), Petrovčić (8), Surčin (2), Karlovčić (1), Batajnica (1), Zemun (3), Bežanija (5), Borča (8). Stanovnike sremskih sela Dobanovaca, Surčina, Boljevaca, Karlovčića i Petrovčića treba uvrstiti u spisak stradalih za opštinu Zemun (odnosno, opštine Zemun i Surčin).[57] Naselja Pinosava, Beli Potok, Kijevo, Rušanj i Ripanj teritorijalno su pripadala Vračarskom srezu (a ne Upravi grada Beograda), da bi tek 1945. bila integrisana u 5. reon grada Beograda. Zemun, Bežanija i Borča inkorporirani su u okvir Uprave grada Beograda 1935, ali tokom okupacije imali su drugačiji položaj u odnosu na Beograd.

Ukupan broj onih koji su bili stanovnici navedenih seoskih naselja, a koji su stradali u selima u kojima su živeli ili na nepoznatoj lokaciji (dakle ne u gradu Beogradu, niti kao stanovnici grada Beograda), iznosi 134.

Piše: Milan Radanović

Postavlja se opravdano pitanje: kako je moguće ratne zločince, lica komandno odgovorna za ratne zločine, lica koja su bili pripadnici formacija koje su činile ratne zločine i vojno sarađivala sa fašističkim okupatorom, proglasiti za žrtve? Takođe, to što je velik broj nesumnjivih ratnih zločinaca ubijen bez suđenja, streljan nakon zarobljavanja i ubijen iz osvete, ne čini ova lica (nevinim) žrtvama.

Uvodna razmatranja

Vlada Republike Srbije je 9. jula 2009. donela odluku o formiranju Državne komisije za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944.(skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944). Na čelu komisije imenovana su trojica istoričara: predsednik Slobodan Marković, docent na Fakultetu političkih nauka u Beogradu, sekretar Srđan Cvetković, naučni saradnik u Institutu za savremenu istoriju, dok je za koordinatora Odbora za istraživanje Državne komisije imenovan Momčilo Pavlović, direktor Instituta za savremenu istoriju.
Formiranje Državne komisije, po našem mišljenju, predstavlja tipičan primer „političkog posezanja za mrtvima“. Državna komisija za tajne grobnice formirana je po ugledu na slično telo koje je 1990. formirano u Republici Sloveniji: Komisija Vlade Republike Slovenije za rešavanje pitanja prikrivenih grobnica, i po ugledu na komisiju koja je 1991. formirana u Republici Hrvatskoj: Komisija za utvrđivanje ratnih i poratnih žrtava.

Revolucionarni subjekat koji je krajem Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije omogućio izvođenje socijalne revolucije uporedo sa borbom za oslobođenje zemlje od fašističkog okupatora, u službenom neoliberalnom poretku sećanja predstavljen je kao snaga koja je zasnovala političku vlast primenom revolucionarnog terora i posleratne državne represije, a ne zahvaljujući širokoj podršci u narodu i međunarodnom priznanju. S obzirom da je pobeda jugoslovenskog komunističkog pokreta osujetila restauraciju predratnog društveno-ekonomskog poretka koji je istorijski prihvatljiv zagovornicima vladajuće ideologije nakon 2000, nosioci državne istorijske politike nastoje da protivnike jugoslovenskih komunista iz redova snaga kolaboracije rasterete negativnog istorijskog nasleđa.

Medijska kampanja uoči i nakon osnivanja Državne komisije za tajne grobnice dodatno je aktuelizovala istorijski stereotip o visokim brojkama stradalih, naročito na području Beograda i u pojedinim delovima centralne Srbije. U dominantnom medijskom narativu koji je pratio rad Državne komisije, prećutkivana je odgovornost snaga kolaboracije za ratne zločine i saradnju sa okupatorom, dok su pojedini istraživači prošlosti u javnosti istupali sa pretpostavkama stradalih nakon oslobođenja koje podrazumevaju uveličane brojke. Ipak, upravo su rezultati Državne komisije za tajne grobnice, prezentovani u elektronskom registru „Otvorena knjiga“, demantovali prethodne neutemeljene pretpostavke o broju i strukturi stradalih.

Formiranje Državne komisije inicirao je istoričar Momčilo Pavlović.[1] Državna komisija ne bi bila formirana da nije postojala jasna politička volja (politički konsenzus unutar vladajuće koalicije na čelu sa Demokratskom strankom) koja je omogućila njeno osnivanje. O tome je svedočio Slobodan Homen, državni sekretar u Ministarstvu pravde, neposredno uoči formiranja komisije: „Homen je podsetio da je Vlada formirana od različitih stranaka, ali da je i odluka o formiranju komisije za istraživanje istine o pogubljenju Draže Mihailovića, doneta jedinstveno i jednoglasno: ’To nam jasno govori da postoji politička volja i da su okolnosti sazrele. Svi se slažemo sa konceptom rada komisije za pronalaženje posmrtnih ostataka generala Mihailovića, tako ćemo da se slažemo i sa radom buduće komisije za otkrivanje svih tajnih grobnica u zemlji, gde se nalaze posmrtni ostaci članova naše familije, rođaka, prijatelja, komšija…“[2]

U programskom dokumentu navedeni su osnovni ciljevi Državne komisije: „1) istražiti, pronaći i obeležiti sve tajne grobnice u kojima se nalaze ostaci streljanih posle septembra 1944, 2) utvrditi tačan broj streljanih lica od septembra 1944.“[3]

Očigledno je da isticanje 12. septembra 1944. u nazivu komisije podrazumeva poznati govor kralja Petra II Karađorđevića na londonskom BBC-u, kazivan upravo 12. septembra 1944, u kome je Petar II pozvao jugoslovenske narode da se ujedine i pristupe NOVJ „pod maršalom Titom“. „Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga ni pred narodom, ni pred istorijom.“[4]

Prethodno, Glavni štab NOV i PO Srbije uputio je 26. avgusta 1944. poziv četnicima Draže Mihailovića da se priključe jedinicama NOV i PO i bore protiv okupatora i kvislinga,[5] dok je ukazom kralja Petra II 25. avgusta 1944. stavljen van snage ukaz o pretvaranju štaba Draže Mihailovića u Vrhovnu komandu JVuO, čime je Vrhovna komanda raspuštena.[6] Predsednik NKOJ i vrhovni komandant NOV i POJ, Josip Broz Tito, 30. avgusta 1944. uputio je „poslednji poziv svim zavedenim slugama okupatora da iz kvislinških i kolaboracionističkih formacija do 15. septembra 1944. pređu u NOVJ ili joj predaju oružje i opremu“. Poziv se odnosio na četnike, slovenačke i hrvatske domobrane.[7] Prema naređenju maršala Tita domobrani i četnici koji bi prešli na stranu NOVJ bili su i nakon 15. septembra 1944. raspoređivani u jedinice NOVJ. U naređenju vrhovnog komandanta NOV i POJ od 15. septembra 1944. ističe se da zarobljene pripadnike snaga kolaboracije koji se neposredno pred zarobljavanje „na strani neprijatelja sa oružjem u ruci bore protiv NOV i POJ“ treba  „staviti pred vojni sud i po hitnom postupku suditi im i najstrožije kazniti“.[8] Isto tako, nove vlasti su 21. novembra 1944, ponudile “opštu amnestiju licima koja su učestvovala u četničkim jedinicama Draže Mihailovića, ili su ih pomagala, ili su bila u jednicama hrvatskoh ili slovenačkog domobranstva. Van amnestije nalazili su se ustaše i pripadnici Ljotićevih “dobrovoljaca”, kao i ratni zločinci i intelektualci inspiratori zločina, nezavisno kojim su formacijama pripadali.”[9] Dakle, amnestiji nisu podlegali dobrovoljci u fašističkim formacijama.

Sve do kraja rata prebezi iz četničkih redova prelazili su u redove NOVJ pod uslovom da nije dokazano da su skrivili nečije stradanje. Takođe, tokom prethodnih meseci 1944. (pre 12. septembra 1944), zabeleženi su brojni primeri poštede života zarobljenih pripadnika JVuO, na tlu Srbije, od strane pripadnika NOVJ. Zapravo, takva praksa je bila uobičajena, iako je bilo i primera streljanja zarobljenih pripadnika JVuO. Isto tako, zabeleženi su i primeri streljanja dezertera iz JVuO od strane njihovih saboraca. Tako na primer, Ljubomir Jovanović Patak, komandant Timočkog korpusa JVuO, 16. juna 1944. izvestio je Dražu Mihailovića: “Streljao sam 75 vojnika radi toga što su se predali partizanima. Iste su partizani razoružali i pustili namerno da podrivaju naše redove i šire defetizam. Izvršen broj streljanja za napuštanje položaja u borbi. Smatram da ovako mora postupiti svaki komandant naših jedinica, jer se samo na taj način može rešiti sličnih namera partizana.”[10]

Stradanje pripadnika JVuO nakon 12. septembra 1944. svakako bi bilo manjeg obima da su se zapovednici JVuO odazvali na poziv kralja Petra II Karađorđevića, koji je 12. septembra 1944. pozvao jugoslovenske narode da se ujedine i pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije „pod maršalom Titom“. U narednom razdoblju, sve do kraja novembra 1944, beleženi su primeri prelaska pripadnika JVuO u redove NOVJ, bilo da je reč o dezerterima ili, manje, o zarobljenim i premobilisanim četnicima. Ovi primeri su se događali uporedo sa primerima streljanja zarobljenih pripadnika JVuO. Treba naglasiti je 28. novembra 1944, na inicijativu Predraga Rakovića, komandanta Prvog ravnogorskog korpusa JVuO, u selu Brđani kod Gornjeg Milanovca, došlo do pregovora između predstavnika JVuO i NOVJ. “Partizani su postavili uslove; da im se četnici predaju i ko hoće može da ostane u partizanima, a ostali da idu kućama. Komandno osoblje bi se takođe predalo i pod prismotrom partizana sačekalo kraj rata, kada bi mu se sudilo: Četnici su pristali na sve uslove, izuzev zadnjeg. I Tako od pregovora nije bilo ništa.”[11] Oviciri JVuO, na čelu sa Rakovićem, koji su odbili navedenu ponudu, kako bi izbegli poslaratna suđenja i odgovornost za brojne ratne zločine i kolaboraciju, snose nesumnjivu odgovornost za stradanje boraca pod njihovom komandom.

Prema podacima iz registra Državne komisije za tajne grobnice, broj stradalih pripadnika JVuO iz Srbije, nakon 12. septembra 1944, iznosi 7.467, računajući preko 200 duplih imena i imena lica koja su stradala pre ovog datuma. Ovaj broj nije konačan. Međutim, čak ako uzmemo u obzir da je broj stradalih pripadnika JVuO, nakon navedenog datuma, veći za najviše nekoliko hiljada (što tek treba dokazati, pri čemu takav numerički ishod nije naročito izvestan), dolazimo do zaključka da je većina pripadnika JVuO u Srbiji – preživela rat. Naime, nemački vojni izvori su 1944. procenjivali broj četnika Draže Mihailovića u Srbiji na oko 25.000.[12] Mnogi su preživeli jer su prešli na stranu NOVJ, odbijajući na taj način da se bore na strani okupatora.

Postavlja se pitanje zbog čega inicijativa za osnivanje komisije nije podrazumevala istraživanje ukupnog broja stradalih na tlu Republike Srbije koji su umrli nasilnom smrću tokom Drugog svetskog rata i u nekoliko posleratnih godina? Činjenica je da ukupan broj stradalih na teritoriji Srbije tokom 1941-1945. još uvek nije utvrđen (na primer, još uvek ne znamo koliko je stanovnika Beograda izgubilo život tokom fašističke okupacije), pri čemu istraživački kapaciteti Muzeja žrtava genocida, čiji saradnici čitav niz godina rade na utvrđivanju približnog broja stradalih u ovom razdoblju, nisu odgovarajući iz više objektivnih razloga, iako su rezultirali značajnim naučnim doprinosom. Takođe, izostanak ove inicijative dodatno problematizuje pozitivan učinak Anketnog odbora Skupštine AP Vojvodine: „Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948.“[13] Kako je moguće da su pokrajinski organi bili u stanju da iniciraju popisivanje svih stradalih od 1941. do 1948, a republički organi nisu bili u stanju da to isto učine za ostatak teritorije Republike Srbije?

Utvrđivanjem ukupnog broja stradalih na tlu Republike Srbije 1941-1948. bila bi smanjena mogućnost politički motivisanih zloupotreba broja stradalih i „državnog posezanja za mrtvima“. Treba napomenuti da su pojedini saradnici Državne komisije, uključujući sekretara Srđana Cvetkovića, iskazali uverenje u nužnost objedinjavanja svih podataka vezanih za ukupne ljudske gubitke na tlu Republike Srbije, koji su stradali nasilnom smrću tokom 1940-ih. Saradnici Državne komisije za tajne grobnice pružili su javnosti uvid u radnu verziju baze podataka  za lica koja su stradala na područja Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. kao protivnici pobedničke strane u ratnom sukobu. Baza podataka dostupna je na internetu od aprila 2012, pod nazivom: „Otvorena knjiga: registar žrtava Državne komisije za tajne grobnice posle septembra 1944“.[14]

„Kako kaže za Politiku sekretar Državne komisije dr Srđan Cvetković, radi se o najmodernijoj formi, softveru koji sadrži interaktivni teritorijalni internet pretraživač žrtava na području cele Srbije, stradalih posle oslobođenja. Ova baza podataka sadrži detaljne podatke o svakom licu: ime i prezime, zanimanje, nacionalnost, datume rođenja i smrti, okolnosti pod kojima su nastradali, kao i kvalifikaciju dela pod kojima su ta lica vođena, i svuda gde je to moguće, mesto i tačnu lokaciju gde su ubijeni. Svi uneti podaci sadrže i precizan izvor, jedan ili više njih, odakle potiču, tako da građani koji su u srodstvu ili imaju interes da nekoga rehabilituju ili potraže, preko našeg sajta mogu dobiti najpouzdanije moguće podatke. To i jeste osnovni smisao projekta, da bude neka vrsta javnog servisa građanima u procesu rehabilitacije i restitucije, svojevrsna otvorena knjiga, u kojoj je moguće podatke dopunjavati, menjati, ispravljati na osnovu više izvora – navodi Cvetković. Kako napominje, ovaj projekat je svojevrsno finale rada Komisije, koji će da objedini i na jednom mestu prikaže sve što je do sada urađeno, uz dosta volonterskog rada i skromna sredstva dobijena preko Ministarstva pravde, ali uz veliku podršku Instituta za savremenu istoriju, čiji je direktor dr Momčilo Pavlović i koordinator Odbora za istraživanja. Po broju obrađenih podataka o stradalim licima, mi smo daleko iskoračili ispred kolega iz Slovenije, Hrvatske ili Bugarske, koji se bave sličnim poslom u mnogo dužem periodu nego mi ovde. Preostaje još jedan važan deo, ekshumacije na preko 200 do sada utvrđenih lokacija masovnih pogubljenja. Međutim, to su veoma skupi i složeni, a često i nemogući poslovi i za sada ne postoji nadležnost Državne komisije da obavlja ove ekshumacije. To je u ovom trenutku u nadležnosti viših sudova i lokalnih samouprava.“[15]

Nažalost, navedena baza podataka ne sadrži „detaljne podatke o svakom licu“, jer sem imena i prezimena (u manjem broju slučajeva – samo prezimena: ponekad samo nadimka), datuma rođenja i smrti (u velikom broju primera nije navedena godina rođenja, dok je godina smrti naznačena bez preciziranja datuma, usled nepotpunih podataka u izvorima) i nacionalnosti, u relativno velikom broju primera nisu navedeni precizni podaci o zanimanju stradalih lica, kao ni dovoljno precizni podaci o okolnostima pod kojima su stradali, što je razumljivo, s obzirom na nepreciznosti u dostupnoj izvornoj građi.

Primera radi, od 55.372 registrovanih 14.417 nema godinu rođenja, 1.410 nema godinu smrti, 2.502 nema mesto rođenja, 1.135 nema mesto smrti, 32.825 nema ime roditelja. Takođe, u registru postoje i lica bez osnovnih podataka (npr. 15 upisa su navedeni sa slovom N. ispred imena ili nadimka, što znači da im je prezime nepoznato, dok je nekoliko lica označeno kao N.N, a jedan broj lica je imenovan opisnim imenom umesto imena i prezimena). Ovakvi unosi nisu prihvatljivi ne samo zbog nepostojanja osnovnih podataka već i zbog činjenice da su lica, na koja se možda odnose ovi unosi, već evidentirana pod pravim imenom ili će potencijalno biti evidentirana. Međutim, najspornije je što u kartonima (rubrika: “napomena”) mnogih počinilaca ratnih zločina ili lica koja su komandno bila odgovorna za ratne zločine, nije napomenuta njihova odgovornost za zločine. Ovo se naročito odnosi na područje Srbije južno od Save i Dunava, odnosno na ratne zločince srpske nacionalnosti. Takođe, neretko su činjene greške u popunjavanju odrednice „mesto rođenja“, pri čemu su najupadljiviji najbrojniji primeri proizvoljnog popunjavanja ove odrednice zastupljeni u registru za grad Beograd.

Vredi napomenuti da je „kvalifikacija dela pod kojima su lica vođena“ takođe bila uslovljena dostupnim izvorima, što ne opravdava saradnike komisije u brojnim nepreciznostima kada je reč o kvalifikaciji lica koja su lišena života zbog participacije u represivnom kvislinškom aparatu ili za lica koja su odgovorna za ratne zločine, s obzirom da je ove podatke moguće proveriti u drugim izvorima. Isto tako, činjene su greške u popunjavanju rubrike “nacionalnost”, pri čemu ističemo možda najproblematičniji primer: u registru se za 76 lica tvrdi da su bila jevrejske nacionalnosti, pri čemu je očigledno da su skoro svi oni bili nemačke nacionalnosti, ne samo s obzirom na napomenu da ih je većina umrla u logoru Knićanin.

Ipak, najozbiljnije zamerke, kada je reč o navedenim podacima u kartonima stradalih lica, tiču se unošenja netačnih, ali i brojnih proizvoljnih podataka, zatim proizvoljnog tumačenja izvorne građe, kao i prikrivanja činjenica da su mnoga registrovana lica poginula u borbi (ovo se prvenstveno odnosi na pripadnike JVuO), pri čemu su ova lica zavedena kao “ubijena”, “nestala”, ali ponekad i kao “streljana” i “likvidirana”. Izostavljanjem podataka o pogibiji (ili samoubistvu) kao načinu smrti, stiče se utisak da je jedan velik broj imenovanih lica ubijen van borbe.

Saradnici Državne komisije nisu uopšte uzeli u obzir činjenicu da je velik broj lica sa područja tzv. uže Srbije (mahom pripadnici JvuO) poginuo u borbi nakon 12. septembra 1944. (na strani nemačkog okupatora), pri čemu je ova lica nemoguće smatrati tzv. „žrtvama komunizma“, iako je saradnicima Državne komisije, na osnovu uvida u izvornu građu, poznato ova činjenica. Iz navedenog zaključujemo da su saradnici Državne komisije odlučili da grubo ignorišu ovu činjenicu iz njima poznatih motiva. Naša pretpostavka je da su na taj način želeli da viktimiziraju poginule pripadnike JVuO. Uvrštavanje poginulih pripadnika JVuO i četničkih odmetnika uvećava broj tzv. „žrtava komunizma“.

Rezultati popisa stradalih nakon septembra 1944, koje je prezentovala Državna komisija, ne samo što demantuju tvrdnje brojnih publicista, ali i pojedinih srpskih istoričara o broju stradalih na tlu Srbije južno od Save i Dunava nakon navedenog razdoblja, već osporavaju uvreženi stereotip srpskih nacionalista i antikomunista koji podrazumeva da je srpski narod, pre svega u Srbiji („jer je bila četnička“), bio izložen najvećoj pogibelji od strane pobednika, u odnosu na druge delove Jugoslavije.

Do 15. aprila 2014. u registru je evidentirano 55.372 stradalih na tlu Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. Najveći broj stradalih zabeležen je na teritoriji Vojvodine: 38.301 (69,17%), pri čemu vredi naglasiti da je dominantno reč o licima nemačke i mađarske nacionalnosti. U broj stradalih stanovnika Vojvodine uključili smo i1.135 stradalih sa područja opštine Zemun, pretežno nemačke nacionalnosti (zatim hrvatske nacionalnosti), zbog teritorijalnog položaja Zemuna tokom Drugog svetskog rata, koji je različit u odnosu na položaj Beograda, kao i na osnovu činjenice da se etnička struktura stradalih u Zemunu mnogo više uklapa u okvir Srema i Vojvodine nego Beograda i ostatka Srbije. Uostalom, Zemun i Beograd su tada još uvek bili dva grada. Na području centralne Srbije, bez Kosova, registrovano je 15.215 (27,47%) stradalih, pretežno srpske nacionalnosti, dok je na području Kosova registrovano 1.856 (3,35%) stradalih, pretežno albanske nacionalnosti.
U broj od 55.372 stradala ulazi i 1.372 dupliranih imena (neka imena se navode čak četiri puta). Napominjemo i 71 potencijalno duplo ime. U broj od 15.215 stradalih stanovnika sa područja Srbije južno od Save i Dunava ulaze 576 duplih imena. Izdvojena dupla imena u registru možete videti na ovoj stranici:http://znaci.net/temp/duplx.htm
Takođe, u registar je uvršteno oko 1.000-1.100 lica koja su bili strani državljani, zbog čega ova lica ne mogu biti evidentirani kao stradali stanovnici Republike Srbije 1941-1948. Isto tako, u registar je uvršten trocifren broj lica koja su stradala pre 12. septembra 1944. ili nisu uopšte stradala u navedenim okolnostima (umrli su prirodnom smrću godinama ili decenijama nakon oslobođenja).

Licitiranja brojem „žrtava komunističkog terora“ u Srbiji

Revizija prošlosti predstavlja jednu od bitnih karakteristika postsocijalističkog društva u Srbiji. Iznošenje preuveličanog broja stradalih nakon oslobođenja predstavlja jednu od važnih karakteristika revizionističkog narativa.
Iznošenje višestruko uveličanih brojki stradalih pripadnika i simpatizera snaga kolaboracije nakon oslobođenja Srbije 1944. naročito je prisutno u medijima i istorijskoj publicistici, ali i u tvrdnjama i stavovima pojedinih predstavnika domaće istoriografije.
Tokom poslednjih desetak godina primetna je dodatna artikulacija istorijskog narativa koji podrazumeva licitiranje brojem „žrtava komunističkog terora“ nakon oslobođenja.

Saglasni smo sa stavom prof. Đorđa Stankovića: „Termin ’komunistički zločin’ je krajnje pravno i politički neadekvatan. Zločin je pojam za ritual ubijanja. Ovde je uzet da bi komuniste izjednačili sa nekim drugim pokretima koji u tom ritualu nisu izostavljali žene, decu i stare osobe, primenjujući krajnju brutalnost. Ne može se osporavati da je u procesu konstituisanja nove i međunarodno priznate države ta ista država primenjivala ’revolucionarni teror’, kao što su to radili i jakobinci u Francuskoj revoluciji 150 godina ranije ili Kromvel u Engleskoj 350 godina ranije. Kao što su to radili svi pobednici posle građanskih ratova, smena dinastija ili radikalnog preoblikovanja političkog sistema.“[16]

Previslav Milovanović Ebir (RKTG-4718), pripadnik JVuO, crnotrojkaš iz Ljubića pokraj Čačka, ratni zločinac, četnički odmetnik posle rata; učesnik u klanju četiri simpatizerke NOP-a 22-23. maja 1944; nije “streljan 1946.”, kako do danas stoji u njegovom kartonu, već je izvršio samoubistvo 1949. ili 1950. Prethodno je ubio verenicu, zatim taštu, teško ranio svastiku, jer je mislio da su ga one odale vlastima.
Izvor: Državna komisija za tajne grobnice

Zagovornici teze o nužnosti preispitivanja „zločina oslobodilaca“ u cilju konačnog „nacionalnog pomirenja“, „ispravljanja istorijskih nepravdi“ i „rehabilitacije nevinih žrtava komunističkog terora“ koje su nepravedno lišene života ili represirane „iz političkih i ideoloških razloga“, poslednjih godina vrlo su zastupljeni u medijima, što je kulminiralo u razdoblju od 2009. do 2012. Iznošenje pretpostavki, ali i rezultata istraživanja, o broju stradalih pripadnika i simpatizera poraženih vojnih i političkih snaga praćeno je prećutkivanjem činjenica o njihovom angažmanu tokom fašističke okupacije, a naročito se nerado govori o zločinima koje su počinili pripadnici poraženih snaga u razdoblju koje prethodi oslobođenju.

Preispitivanje istorijskih događaja nakon oslobođenja najčešće podrazumeva viktimizaciju stradalih i izbegavanje ukazivanja na odgovornost nemalog broja lica koja su lišena života nakon oslobođenja. Po pravilu, svi stradali se imenuju žrtvama, iako činjenica smrti ne izjednačava sve stradale u ratnom sukobu i istorijskim događajima koji su posledica ovog sukoba. Dakle, nisu svi stradali u događajima nakon oslobođenja bili (nevine) žrtve.[17]

Naravno, uvek treba isticati činjenicu da je među stradalima bio velik broj ljudi koji nisu zaslužili da budu ubijeni. Licitiranje brojem „žrtava komunističkog terora“ u Srbiji, predmet je ideološki i politički motivisanih manipulacija preko dve decenije. Višestruko uvećane, neretko fabulozne, brojke stradalih protivnika nove vlasti nakon oslobođenja (naročito kada je reč o broju stradalih u centralnoj Srbiji, Beogradu i Bačkoj), početkom 1990-ih, u prvim godinama političkog pluralizma u Srbiji, najpre su kolportirane od strane desničarske i nacionalističke štampe.
Najkarakterističniji primer ovakvih fabulacija, nezaobilazan kada je u pitanju geneza istorijskog stereotipa o „kažnjavanju Srbije zbog naklonosti prema četnicima“, predstavljaju izdanja kragujevačkog listaPogledi, jednog od najtiražnijih političkih magazina u Srbiji početkom 1990-ih. Urednik ovih novina, Miloslav Samardžić, u uvodniku specijalnog izdanja Pogleda iz 1991. pominje fabuloznih „150.000 neznanih grobova“ pobijenih protivnika nove vlasti, na tlu Republike Srbije. Samardžić napominje da se ova „približno tačna brojka“ navodno „odnosi na deo, nadamo se veći, srpskih žrtava palih u Srbiji tokom 1944-1945.“, ističući da „iako su na meti komunista pre svega bili Srbi, tada su stradali i drugi narodi, najviše vojvođanski Nemci i Mađari.“[18] U navedenom specijalnom izdanju ovih novina, pominje se preko 12.000 streljanih u Nišu, preko 8.000 u Zaječaru, preko 6.500 u Kruševcu, 4.000 u Valjevu, 3.000 u Užicu, preko 2.500 u Jagodini, 2.000 u Šapcu, itd. Navedene brojke demantuju poimenični popisi stradalih na području Srbije južno od Save i Dunava iz registra Državne komisije za tajne grobnice. Ipak, jedan deo javnost u Srbiji bio je spreman da prihvati ove propagandističke navode.

Mađarski publicista Tibor Čereš objavio je 1991. u Budimpešti knjigu o stradanju mađarskog življa nakon oslobođenja Vojvodine, u kojoj je plasiran višestruko uvećan zbir stradalih Mađara u Vojvodini (40.000), kao i neutemeljene pretpostavke o broju stradalih Mađara u pojedinim naseljima (Čurug: 3.000, Žabalj: 2.000, iako je u ova dva naselja živeo manji broj Mađara od navodnog broja stradalih; Subotica: 7.000, Novi Sad: 10.000). Govoreći o Čereševim emfazama, mađarska istoričarka, profesorka Univerziteta u Segedinu Enike Šajti, pominje pogubnost ove „u kamen urezane brojke“: „U današnjoj mađarskoj javnosti putem rada Tibora Čereša (Vérbosszú a Bácskában) fiksirana je brojka od 40.000. Pošto je Čereševa knjiga prevedena  na više jezika, među kojima na engleski i hrvatski, tako se i na međunarodnom planu fiksirala ova brojka.“[19]

Predstavnici akademskog istorijskog revizionizma, dakako, nisu preuzeli ove fabulozne brojke, ali su u javnosti iznosili pretpostavke o „bilansu komunističkih zločina“ koje su takođe podrazumevale predimenzionirane brojke stradalih nakon oslobođenja. Preuveličane brojke stradalih u pojedinim gradovima i opštinama u Srbiji, tendenciozno su kolportirane u domaćoj javnosti u poslednjih dvadesetak godina i prerasle su u istorijski stereotip, naročito kada je reč o broju stradalih u Beogradu i ukupnom broju stradalih u Srbiji južno od Save i Dunava.

Uoči formiranja Državne komisije, u toku medijske kampanje koja je imala za cilj da podrži inicijativu za njeno osnivanje, dnevni list Večernje novosti (kao provladino glasilo koje je najaktivnije sudelovalo u ovoj medijskoj kampanji) objavio je procenu broja stradalih u Srbiji nakon oslobođenja, koju je izneo istoričar Srđan Cvetković: „Cvetković iznosi da je, prema najnovijim istraživanjima, tokom 1944-1945. likvidirano najmanje 80.000 građana Srbije, čak i više ako računamo streljanje ratnih zarobljenika na Zelengori i Sloveniji 1945.“[20] Cvetković je na TV B92, 9. oktobra 2009. ponovio da prema „umerenijim procenama“ broj stradalih u Srbiji nakon septembra 1944. iznosi 80.000.[21] Nedugo nakon formiranja Državne komisije, jedan tiražni beogradski dnevni list preneo je izjavu sekretara komisije Srđana Cvetkovića o proceni broja stradalih u Srbiji nakon oslobođenja: „Više od 35.000 ljudi streljano je na teritoriji uže Srbije, a prema nemačkim i mađarskim procenama, između 40.000 i 45.000 osoba je stradalo u Vojvodini.“ Pri tom Cvetković dodaje da „tačan broj ubijenih od 1944. do 1946. verovatno nikada neće biti utvrđen, ali da brojni podaci pokazuju da je u to vreme bez suđenja likvidiranoizmeđu 60.000 i 80.000 ljudi.“[22] Ove procene razlikuju se od umerenije procene koju je Cvetković objavio 2006: „žrtve terora po oslobođenju Srbije tokom 1944-1945 zaista ne bi mogle biti puno manje od 60.000.“[23]Ipak, ostaje nejasno da li je Cvetković mislio isključivo na 1944-1945. godinu, ili na čitavo posleratno razdoblje, uključujući i nekoliko narednih godina, s obzirom da 1944-1945. na teritoriji Republike Srbije, prema našoj proceni, nije stradalo blizu 60.000 ljudi (značajan broj stradalih Nemaca umro je u radnim logorima 1946-1947).

Istoričar Čedomir Antić takođe je istupao u javnosti sa procenama broja stradalih na teritoriji Srbije nakon oslobođenja: „Kada se saberu žrtve komunističkog režima u celoj Srbiji, dolazi se do frapantne cifre od 100.000ubijenih ljudi.”[24] Nedugo nakon ove nesumnjivo neutemeljene pretpostavke, Antić je izneo pretpostavku koja podrazumeva umanjen broj stradalih, kazujući da je tokom 1944-1945. „na teritoriji današnje Srbije među građanima svih nacionalnosti bilo makar oko 70.000 ubijenih protivnika novog režima“.[25]

Rukovodilac jednog izuzetno ozbiljnog i naučno relevantnog projekta („Imenik stradalih stanovnika AP Vojvodine 1941-1948.“), prof. Dragoljub Živković, i pored uvida u kvantifikaciju stradalih na teritoriji Vojvodine, izneo je dve neutemeljene pretpostavke: „Nemačka fašistička vlast je likvidirala na stotine hiljada Nemaca kao što je komunistička vlast likvidirala stotine hiljada Srba. (…) Zločin kojeg su učinile komunističke vlasti u vremenu od 1944. do 1953. nad sopstvenim narodom pod osudom da su: ’izdajnici, kolaboracionisti, četnici, monarhisti, nepoštena inteligencija, kulaci’, i tako dalje, po broju žrtava prevazilazi nasilje nad Nemcima koji su bili stanovnici te iste države.“[26]

Rezultati popisa stradalih u Srbiji nakon 12. septembra 1944. demantuju navedene pretpostavke (“preko 80.000” stradalih građana Srbije), s obzirom da je u registru Državne komisije popisano 55.372 stradalih, računajući dupla imena, strane državljane i lica koja nisu stradala u navedenim okolnostima. Takođe, ovi rezultati demantuju da je u tzv. užoj Srbiji “streljano više od 35.000 ljudi”, s obzirom da je na ovom području (računajući 574 duplikata) registrovano 15.215 stradalih. Jedan od najznačajnijih rezultata ovog popisa jeste demantovanje stereotipa o načinu stradanja. U medijskim napisima, ali ponekad i izjavama pojedinih istoričara, sugerisalo se kako su većina stradalih navodno streljani, dok je pridev “streljani” u dominantnom diskursu postao sinonim za način stradanja.

Znatan broj stradalih u Srbiji nakon 12. septembra 1944. koji su poimenično uvršteni u registar Državne komisije za tajne grobnice – nije streljan ili lokvidiran na neki drugi način („utvrditi tačan broj streljanih lica od septembra 1944.“, kako se ističe u programskom dokumentu komisije, u ostalom, i u punom nazivu komisije: Državna komisija za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944). Naime, prema našoj proceni, preko polovine (možda oko 55-60%) registrovanih nisu streljani ili neposredno likvidirani, već su izgubili život na druge načine: ovo se naročito odnosi na umrle pripadnike nemačke zajednice u radnim logorima u Vojvodini (većina popisanih Nemaca nije neposredno ubijena, već je umrla u logorima usled nepodnošljivih uslova boravka, iako ne treba isključiti mogućnost da je jedan broj starijih lica nemačke nacionalnosti umro od starosti, iako lokacija njihove smrti omogućava unošenje njihovih imena u registar) i na poginule pripadnike JVuO i četničke odmetnike, koji, dakle, nisu “streljani”, “likvidirani”, ali ni “ubijeni”, kako se pogrešno ili neprecizno navodi u registru (kartoni stradalih).

U izjavi jednom dnevnom listu (2009) istoričar Cvetković izneo je sličnu procenu broja stradalih na teritoriji Srbije i Vojvodine nakon oslobođenja, uz dodatnu procenu stradalih pripadnika kvislinških i kolaboracionističkih formacija, srpske etničke pripadnosti, u Sloveniji 1945. „Cvetković tvrdi da je na području uže Srbije ubijeno tridesetak hiljada ljudi, dok su u Vojvodini u posleratnom periodu najviše stradali Nemci (oko 40.000) i Mađari (oko 6.000). Cvetković podseća i na to da je na Zelengori, u maju 1945. godine, pobijeno oko 9.000 četnika, i da je najmanje još desetak hiljada Srba stradalo tokom povlačenja u Sloveniji.“[27]

Napominjemo da pripadnici formacije pod komandom Draže Mihailovića prilikom borbi u istočnoj Bosni maja 1945. nisu svi zarobljeni i nakon zarobljavanja streljani, već ih je velik broj poginuo s puškom u ruci, tako da se za sve njih ne može reći da su „pobijeni“ ili „streljani“. Prema našoj proceni, većina (više od polovine) stradalih pripadnika JVuO koji su život izgubili u Bosni, od kraja 1944. do sredine maja 1945, poginuli su u borbi, o čemu posredno svedoče i podaci četničke provenijencije (npr. visoke brojke poginulih pripadnika Avalskog i Valjevskog korpusa JVuO).

Prema istraživanju istoričara Milana Terzića, u istočnoj Bosni maja 1945. neutralisano je najmanje 5.937četnika. Reč je o ukupnom broju četnika Draže Mihailovića koji se pominju u izveštajima jedinica JA. Od ovog broja 4.228 je prebrojano mrtvih na bojnom polju, 143 je ranjenih i 1.556 zarobljenih. U istom razdoblju jedinice JA koje su učestvovale u ovoj operaciji imale su 55 mrtvih, 33 nestala, 113 ranjenih i 3 zarobljena.[28] Može se pretpostaviti da je među 4.228 četnika koji su kao mrtvi izbrojani na bojnom polju, većina stradala u neposrednoj borbi, dok je jedan broj stradao u bombardovanju, a izvestan broj je streljan nakon zarobljavanja. Isto tako, u pomenutih 5.937 svakako ulazi i više stotina stradalih bosanskih četnika. Može se pretpostaviti da je značajan broj od 1.556 zarobljenih četnika, streljan nakon zarobljavanja, iako nisu svi streljani neposredno nakon zarobljavanja s obzirom da je jedan broj zarobljenika zatvoren u mestima za izloaciju u Bosni i Srbiji. Sem toga, jedan broj zarobljenih je pušten nakon nekoliko meseci (kako se pominje u literaturi, “u julu 1945. naredbom maršala J. B. Tita, iz logora u Šapcu pušteno preko 600 srpskih seljaka koji su pripadali odredima Draže Mihailovića, uz obrazloženje ‘da je među zarobljenim četnicim za vreme borbi u Bosni i u drugim krajevima bio veliki broj seljaka koji su putem raznih pretnji ili prevara uvučeni u četničke jedinice'”, kako je pisala Politika, 4, jula 1945.[29] Isto tako, moguće je pretpostaviti da je jedan deo od 143 ranjenih četnika, u izveštajima uvršten među zarobljene.
Ovi podaci osporavaju uvreženi stereotip o preko 9.000 stradalih pripadnika JVuO na Zelengori i u Gornjem Podrinju, maja 1945. Ova numerička pretpostavka dospela je i u udžbenik istorije za završne razrede gimnazije, gde se napominje da je na području Zelengore i Sutjeske maja 1945. „pobijeno oko 9.000 ljudi“.[30] Podsećamo da se od 1990. u domaćoj javnosti plasira brojka od navodno 20.000 stradalih četnika u okolini Foče maja 1945. Ovu brojku je prvi plasirao novinar Miloslav Samardžić.[31]

U brojku od 15.215 stradalih sa područja Srbije južno od Save i Dunava unet je i velik broj lica za koja se tvrdi da su nestala (računajući i 576 duplikata). Ovo je naročito karakteristično za neke opštine u zapadnoj i centralnoj Srbiji. U registru je ukupno navedeno 7.081 lica srpskog porekla za koja se tvrdi da su nestala, pri čemu je tek manji broj nestalih Srba iz Vojvodine ili sa Kosova.

Za šest okruga u ovom delu Srbije (Mačvanski, Kolubarski, Zlatiborski, Moravički, Šumadijski, Podunavski), kao i za opštinu Medveđa (odakle se znatan broj pripadnika JVuO evakuisao u Bosnu) u bazi podataka navedeno je ukupno 2.674 nestalih, mahom pripadnika JVuO koji su nestali u Bosni 1945, za koje nije navedeno da li su umrli od tifusa, poginuli u borbi ili streljani nakon zarobljavanja. Treba naglasiti da su se pripadnici JVuO uoči i nakon evakuacije u Bosnu nesumnjivo borili na strani nemačkog okupatora, u čemu vidimo osnovni razlog što su neki/mnogi od njih nakon zarobljavanja podelili sudbinu zarobljenih nemačkih vojnika.

Prema ovim podacima, u nekim opštinama zapadne i centralne Srbije broj nestalih četnika u Bosni veći je od broja ubijenih lica: Vladimirci (71>26), Krupanj (167>23), Loznica (168>68), Mali Zvornik (59>9), Lajkovac (46>35), Osečina (73>28), Ub (74>69), Požega (115>97), Priboj (82>68), Aranđelovac (141>72), Knić (171>113), Smederevska Palanka (198>112). U nekim opštinama (Vladimirci, Krupanj, Loznica, Mali Zvornik, Osečina, Aranđelovac), broj nestalih u Bosni višestruko je veći (3-4 puta) od broja ubijenih. U nekim opštinama broj nestalih je neznatno manji od broja ubijenih: Bajina Bašta (99>64), Ljubovija (41>38), Nova Varoš (124>96), Ljig (45>23), Koceljeva (20>18), Kragujevac (221>186), Velika Plana (146>91). Napomena: u ove brojke uračunata su i duplirana imena, kao i druga sporna imena (naročito u spisku za opštinu Kragujevac).

Prema navodima novinara Vuka Cvijića (2011), istoričar Srđan Cvetković naveo je da je u Sloveniji 1945. „ubijeno oko 15.000 Srba“.[32] Prema navodima jednog beogradskog dnevnog lista, Cvetković je prethodno (2009) tvrdio da je u Sloveniji 1945. ubijeno „20.000 Srba, koji su pripadali raznim vojnim formacijama“.[33]Slobodan Homen, u izjavi objavljenoj nekoliko meseci nakon formiranja Državne komisije za tajne grobnice (2009), ističe kako je u Sloveniji nakon zarobljavanja 1945. stradalo čak „20-30.000 pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini, koja se povlačila iz pravca Srbije i Crne Gore.”[34]

Ovakve tvrdnje korespondiraju sa nepouzdanim navodima Borivoja Karapandžića, ljotićevskog emigranta, prema kojima je 1945. u Sloveniji stradalo 3.000 pripadnika SDK i 15.000 crnogorskih četnika.[35] Međutim, Karapandžić nije priložio spiskove sa imenima stradalih koji bi potkrepili ovako visoke procene ubijenih pripadnika SDK. Slovenački istoričar Mitja Ferenc dovodi u sumnju procene stradalih četnika u Sloveniji koje je plasirao Karapandžić i tvrdi da su preuveličane.[36]
Poznata su imena 3.102 četnika (i manjim delom članova njihovih porodica) sa područja Crne Gore koji su stradali u Sloveniji, maja 1945.[37] Broj stradalih srbijanskih četnika u Sloveniji nije utvrđen, ali on je svakako vrlo skroman ili neznatan, s obzirom da se srbijanski četnici nisu organizovano povlačili prema Sloveniji, za razliku od pripadnika SDK. Navedenim poimeničnim popisom demantovane su visoke brojke koje je plasirala četnička emigracija. Za gotovo polovinu četnika sa područja Crne Gore koji su stradali u Sloveniji, čija su imena navedena u ovoj knjizi budvanskog novinara Save Gregovića, u registru stradalih crnogorskih četnika u poslednjim mesecima rata, tvrdi se da su ubijeni, odnosno streljani nakon zarobljavanja, dok se za ostale navodi: „nestao u odstupnici“, „poginuo u odstupnici“, ili se ne navodi način na koji su stradali. Ipak, realno je pretpostaviti da je najveći broj od ovih 3.102 streljan nakon zarobljavanja. Ukupan broj stradalih crnogorskih četnika koji su navedeni poimenice u ovoj knjizi iznosi 5.221. Među njima je velik broj onih koji su poginuli ili umrli od tifusa u Bosni, kao i stotinjak imena onih koji su preživeli ove događaje.

Selim Juković (RKTG-101056), zapovednik muslimanske milicije na području Prijepolja (u beloj bluzi). Izvor: Znaci.net

Analiza broja „žrtava komunističkog terora“ u Srbiji

Rezultati popisa stradalih nakon septembra 1944. koje je prezentovala Državna komisija, ne samo što demantuju tvrdnje pojedinih srpskih istoričara o broju stradalih na tlu Srbije južno od Save i Dunava nakon navedenog razdoblja, već osporavaju uvreženi stereotip srpskih nacionalista i antikomunista koji podrazumeva da je srpski narod, pre svega u Srbiji („jer je bila četnička“), bio izložen najvećoj pogibelji od strane pobednika, u odnosu na druge delove Jugoslavije.

Da ponovimo: u registru je evidentirano 55.372 stradalih na tlu Republike Srbije nakon 12. septembra 1944. Od ovog broja treba oduzeti 1.372 duplih imena, kao i veći broj (1.000-1.100) imena onih koji su bili strani državljani ili su imali stalno prebivalište u drugim republikama Jugoslavije, zbog čega ne mogu biti tretirani kao stradali stanovnici Republike Srbije tokom 1940-ih.

Primera radi, u registru je evidentirano 966 Nemaca za koja se navodi da su rođeni u Hrvatskoj. Najveći broj se odnosi na Nemce iz Baranje (i manjim delom iz istočne Slavonije) koji su umrli u logoru Gakovo pokraj Sombora (manjim delom u logorima Kruščica i Bački Jarak). Od ovih 966 imena, za 846 je rutinski upisano Gakovo kao mesto prebivališta i mesto smrti, pri čemu je mesto prebivališta očigledno pogrešno. Najveći broj ovih osoba živeo je na području opštine Beli Manastir da bi nakon oslobođenja Baranje bio izolovan u logorima u Bačkoj. Iako su ova lica stradala na tlu Republike Srbije ona ne mogu biti uvrštena u ukupan broj stradalih stanovnika Republike Srbije, pri čemu se registar Državne komisije za tajne grobnice odnosi upravo na lica koja su imala prebivalište na tlu Republike Srbije. Isto tako bi bilo pogrešno uvrstiti Srbe iz Bačke koji su stradali u logorima fašističke Mađarske u žrtve Mađarske, kao što bi Srbe, Jevreje i Rome iz Srema koji su stradali u logoru Jasenovac bilo pogrešno uvrstiti u žrtve Republike Hrvatske u Drugom svetskom ratu.

Sem Nemaca iz istočne Hrvatske, u registar je uvršteno više desetina pripadnika ustaškog pokreta sa područja Vukovara i Vinkovaca koji su osuđeni na smrt pred vojnim sudovima u Vojvodini zbog učešća u kampanjama terora ustaške NDH nad stanovništvom Srema. Njihova imena su najvećim delom proizvoljno uvrštena u registre za opštine Novi Sad i Sremska Mitrovica. Primera radi, dvojica ustaša iz sela Bogdanovci pokraj Vukovara, uvršteni su u registar za opštinu Babušnica na jugu Srbije: Stjepan Zvonarević (RKTG-35568), Petar Zvonarević (RKTG-32802). Ustaše iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine uvrštavane su proizvoljno i u registre za grad Beograd i opštinu Čačak, iako nikad nisu imali prebivalište niti su stradali u Beogradu i Čačku.

Na ovoj stranici možete videti spisak lica kojima je kartonu, u rubrici “zemlja rođenja” navedena “Hrvatska”. Najveći broj ovih lica odnosi se na Nemce i ustaše iz istočne Hrvatske: http://znaci.net/temp/iz_hrvatske.htm

U registar je uvršteno i 27 lica rođenih u Nemačkoj i 5 lica rođenih u Austriji, pri čemu je pretežno reč o pripadnicima okupacionog vojno-policijskog aparata koji su osuđeni na smrt nakon oslobođenja zbog učešća u zločinima nad domaćim stanovništvom.

Sem 1.372 dupliranih imena i oko 1.000-1.100 stranih državljana iz registra treba izostaviti i  žrtve fašističkog terora koje su proizvoljno uvrštene u registar. Utvrdili smo ukupno 41 ovakav upis u registru. Na ovoj stranici možete videti tabelu sa osnovnim podacima ovih lica: http://znaci.net/temp/zx.htm

Među 41 lice koje nije ubijeno od strane koju obično zovemo komunističkom, a uračunato je u tzv. “žrtve komunizma”, u registru je navedeno 14 osoba (pretežno Jevreja iz Bačke) stradalih u logoru Aušvic, 2 osobe stradale u logoru Mauthauzen, i po jedna osoba stradala u logoru Jasenovac i logoru Bergen-Belcen, kao i određen broj pripadnika NOVJ/JA koji su poginuli u borbama krajem 1944. ili tokom 1945.

Aušvic: Kata Gerštl (Novi Sad, RKTG-63067); Jovanka Jojkić (Žabalj, RKTG-71257); Andrija Najman (Sombor, RKTG-85242); Josip Najman (Sombor, RKTG-85243); Sara Najman (Sombor, RKTG-85244); Nemeš (Sombor, RKTG-85245); Ilona Volhajmer (Sombor, RKTG-100942); Leopold Balint (Ada, RKTG-44361); Roži Balint (Ada, RKTG-44362); Tibor Balint (Ada, RKTG-44363); Salamon Bakran (Sombor, RKTG-44419); Jovan Barna (Kula, RKTG-44420); Jovanka Narna (Kula, RKTG-44421); Petar Gavrilović (Zemun, RKTG-66972); Mauthauzen: Zoran Purigrački (Nova Crnja, RKTG-54739); Vujica Dašić (Čačak, RKTG-6380); Jasenovac: Jakob Zorić (Subotica, RKTG-57086); Bergen-Belcen: Šarlota Galc (Novi Sad, RKTG-62998).

Takođe, iz registra treba izostaviti i nekoliko stotina imena lica koja su stradala pre 12. septembra 1944. ili su umrla prirodnom smrću godinama ili decenijama nakon oslobođenja. Među licima koja su stradala pre 12. septembra 1944, a koja su uvrštena u registar, nisu samo imena onih koji su ubijeni od strane NOVJ već i određen broj onih koji su ubijeni od strane nemačkog okupatora (u manjoj meri i od JVuO). Utvrđivanje imena ovih lica podrazumeva dugotrajno istraživanje i naša pretpostavka je da je reč o nekoliko stotina imena. Primera radi, u registru za grad Beograd ustanovili smo 27 lica koja nisu stradala nakon oslobođenja, već su umrla prirodnom smrću, pri čemu smo svesni da ovo nije konačan broj.

Najveći broj stradalih zabeležen je na teritoriji Vojvodine: 38.301 (69,17%), pri čemu vredi naglasiti da je dominantno reč o licima nemačke i mađarske nacionalnosti (u broj od 38.301 stradalih Vojvođana ulazi i preko 700 duplih imena). U broj stradalih stanovnika Vojvodine uključili smo i 1.135 stradalih sa područja opštine Zemun, pretežno nemačke nacionalnosti (zatim hrvatske nacionalnosti). Na području centralne Srbije, registrovano je 15.215 (27,47%) stradalih, pretežno srpske nacionalnosti (uključujući 575 duplih imena), dok je na području Kosova registrovano 1.856 (3,35%) stradalih, pretežno albanske nacionalnosti.

U broj od 15.215 stradalih sa područja centralne Srbije uračunato je oko 1.000 lica koja nisu bili pripadnici većinske etničke grupe (Nemci, Bošnjaci, Rusi, Hrvati, Slovenci, Albanci), što je ukupno podjednako ili nešto više od broja stradalih Srba u Vojvodini u istom razdoblju. Realno je pretpostaviti da broj stradalih u centralnoj Srbiji nije konačan i da će biti uvećan (možda za maksimalno nekoliko hiljada imena, što tek treba egzaktno dokazati), što je, međutim, još uvek prilično manje od pretpostavki koje su iznosili pojedini srpski istoričari.

Važno je napomenuti da ljudski gubici na tlu Republike Srbije 1941-1945, izazvani delovanjem fašističkog okupatora i formacija koje su sarađivale sa okupatorom, znatno prevazilaze broj stradalih nakon oslobođenja. Popisom Žrtve rata 1941-1945. iz 1964, ustanovljeno je da su na teritoriji Srbije (bez Vojvodine) okupator i njegovi pomagači poimenice odgovorni za smrt najmanje 93.167 osoba. Ukoliko se uzme u obzir da je popisna komisija izložila mišljenje da je na teritoriji čitave Jugoslavije popisom iz 1964. registrovano tek 56-59% stradalih, nameće se pretpostavka da broj stradalih na tlu Srbije iznosi mogućih između 157.910 i 166.370, ali ova pretpostavka nije egzaktno dokazana. Od poimenice utvrđenih 93.167 stradalih sa područja uže Srbije (popisanih do 2003) ističemo 37.079 pripadnika NOVJ/JA.[38]

Popisom Žrtve rata 1941-1945. iz 1964, ustanovljeno je da su na teritoriji Vojvodine okupator i njegovi pomagači poimenice odgovorni za smrt 41.370 osoba. Ukoliko se uzme u obzir da je popisna komisija izložila mišljenje da je na teritoriji čitave Jugoslavije popisom iz 1964. registrovano 56-59% stradalih, nameće se pretpostavka da broj stradalih na tlu Vojvodine iznosi mogućih između 70.119 i 73.875. Ove podatke su dopunila istraživanja Prema Anketnog odbora Skupštine AP Vojvodine, 1941-1945. Prema podacima Anketnog odbora tokom 1941-1945. stradalo je najmanje 42.283 vojvođanskih Srba, od čega je ogromna većina stradala tokom fašističke okupacije ili je poginula u borbi protiv okupatora. U ovaj broj uračunata su i lica srpske nacionalnosti ubijena nakon oslobođenja (do 1.000). Takođe, tokom fašističke okupacije stradalo je najmanje 15.495 vojvođanskih Jevreja, pri čemu ovaj broj nije konačan i pri čemu je jevrejska zajednica, uz romsku zajednicu, u odnosu na ukupan broj Jevreja, procentualno najviše stradala u Vojvodini.[39] Ako uzmemo u obzir i nekoliko hiljada pripadnika drugih etničkih grupa koji su kao stanovnici Vojvodine stradali od strane fašističkog okupatora i njihovih saradnika, onda se broj stradalih Vojvođana, koji su izgubili život kao protivnici i žrtve fašizma, približava mogućem pretpostavljenom broju od oko 70.000.

Popisom Žrtve rata 1941-1945. iz 1964, kao i dopunom i revizijom ovog popisa, ustanovljeno je da su na teritoriji Vojvodine nemačke vojne i policijske snage odgovorne su za stradanje 61,39% stanovnika, vojne i policijske snage NDH za 28,79%, mađarske vojne i policijske snage za 8,69%.[40] Ove činjenice treba uzimati u obzir kada se sagledava masovno stradanje nemačkog stanovništva na tlu Vojvodine nakon oslobođenja.

Kada broj od najmanje 14.640 stradalih sa područja Srbije južno od Save i Dunava, pri čemu smo izostavili dupla imena u registru (čak ako pretpostavimo da maksimalno nekoliko hiljada imena nisu uneta u registar iz objektivnih razloga, iako ovu pretpostavku treba egzaktno dokazati), uporedimo sa brojem od približno 13.556 stradalih lica u Sloveniji nakon oslobođenja,[41] onda nije teško zaključiti da je u Sloveniji, proporcionalno ukupnom broju stanovnika, obračun sa snagama kolaboracije i njihovim simpatizerima bio intenzivniji, imajući u vidu broj usmrćenih lica.

Ovo navodimo u cilju osporavanja nacionalističkog stereotipa o Srbiji kao najvećoj „žrtvi komunističkog terora“ na području Jugoslavije. Ako uzmemo u obzir da su u broj stradalih u Sloveniji (13.556) uračunata lica koja su umrla nasilnom smrću nakon zvaničnog okončanja rata (9. maj 1945), a ne nakon 12. septembra 1944, onda je ova disproporcija još očiglednija. Ako broju od 14.640 registrovanih u spiskovima opština u tzv. užoj Srbiji (prethodno smo izostavili duplikate u registru) oduzmemo oko 200 spornih unosa (lica koja nisu stradala i koja su umrla prirodnom smrću godinama ili decenijama nakon oslobođenja i lica koja su stradala pre 12. septembra 1944), pri čemu je ovo minimalna procena, onda je ova razlika još veća.

Napomena: Saradnici ljubljanskog Inštituta za novejšo zgodovino obznanili su 2004. podatke o 13.898 stradalih građana Slovenije nakon oslobođenja (od toga oko 13.556 ubijenih od strane partizanskog pokreta, odnosno socijalističkih vlasti)  i oko 6.300 imena lica koja su kao pripadnici ili simpatizeri slovenačkih snaga kolaboracije (uključujući i civile) izgubili život tokom rata. Prema podacima Inštituta za novejšo zgodovino (zaključno sa 2004) ukupan broj stradalih građana Slovenije 1941-1946. iznosi oko 89.000 lica. Od tog broja oko 27.000 odnosi se na stradale pripadnike partizanskog pokreta (treba pomenuti i velik broj stradalih antifašista, tj. simpatizera partizanskog pokreta).

Takođe, pretpostavljamo da je broj lica hrvatske nacionalnosti, stanovnika naselja na tlu Republike Hrvatske, koji su stradali poslednjih meseci 1944. i tokom 1945, kao pripadnici i simpatizeri poraženih snaga NDH, takođe brojčano prevazilazi broj stradalih lica srpske nacionalnosti na području Srbije nakon 12. septembra 1944. Međutim, još uvek nisu publikovani ukupni poimenični podaci o stradalim stanovnicima Republike Hrvatske u Drugom svetskom ratu.

Kada je reč o stradanju stanovništva po opštinama, nakon septembra 1944, prema podacima Državne komisije za tajne grobnice, u apsolutnim brojkama najveći broj stanovnika stradao je u opštini Sombor (4.467), zatim u opštinama Apatin (2.666), Odžaci (2.504), Vrbas (2.445), Pančevo (2.357), Bačka Palanka (2.351), gde su mahom stradali pripadnici nemačke nacionalnosti, uz napomenu da je u opštini Sombor stradao i velik broj pripadnika mađarske nacionalnosti. Nakon toga sledi grad Beograd, u kome je prema podacima Državne komisije stradalo 1.934 lica. Potom, po broju stradalih slede opštine Zrenjanin (1.722), Kikinda (1.549), gde su u ogromnoj većini stradali stanovnici nemačke nacionalnosti, kao i opština Žabalj (1.350), gde su najvećim delom stradali pripadnici mađarske zajednice, dok je u opštini Subotica zabeleženo stradanje 1.554 lica, mahom pripadnika nemačke i mađarske zajednice. Prema dostupnim podacima, opštine u centralnoj Srbiji sa najvećim brojem stradalih nakon oslobođenja su Čačak (757), Zaječar (500), Valjevo (473), Gornji Milanovac (465), Leskovac (407), Kragujevac (390), Niš (330). Napominjemo da nismo izostavili duplikate i sporne unose u registrima navedenih opština, pri čemu se najveći broj spornih unosa odnosi na opštinu Sombor i grad Beograd i, u manjoj meri, za opštine Subotica i Kragujevac.

Broj od 4.467 stradalih stanovnika opštine Sombor treba umanjiti za najmanje 846 imena Nemaca iz Baranje, koji nisu imali prebivalište na području opštine Sombor. Naravno, njihova imena treba uvrstiti u spisak stradalih logora Gakovo, ali ne i u spisak stradalih stanovnika opštine Sombor i Republike Srbije.

U sledećem nastavku teksta analiziraćemo broj stradalih stanovnika Beograda nakon oslobođenja. Napominjemo da u registru za grad Beograd egzistira 1.934 imena. Smatramo da iz registra za grad Beograd treba izostaviti413 imena (21,35%).

Kada je reč o stradanju seoskog stanovništva na tlu Srbije južno od Save i Dunava, najveći broj stradalih zabeležen je u Vrčinu (56), u opštini Grocka, uključujući jedno duplo ime, kao i određen broj lica koja su poginula u borbi i 7 lica koja su uvrštena u registar na osnovu podataka Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih saradnika. Potom sledi Dražanj, takođe u opštini Grocka (53), pri čemu su ubijene 4 žene. Vrčin je 1948. imao 5.040 stanovnika, a Dražanj oko 1.700. Većina stradalih u ova dva sela bili su pripadnici i saradnici JVuO, pri čemu se može pretpostaviti da je jedan deo stradalih poginuo u borbi. Vredi napomenuti da su pripadnici JVuO 1944. likvidirali 24 stanovnika Dražnja (među kojima više žena), koji su odbili da sarađuju sa četnicima i koji nisu bili pripadnici partizanskog pokreta. Takođe, u prethodnom razdoblju pripadnici Srpske državne straže uhapsili su 3 stanovnika Dražnja, koja su potom ubijena kao banjički logoraši, a kasnije su 2 stanovnika ovog sela likvidirana neposredno od pripadnika SDS. U Vrčinu je tokom rata zabeležen mnogo manji broj ubijenih od strane četnika: 5 lica.[42]

Kada ove brojke uporedimo sa brojevima civila ubijenih od strane četnika Draže Draže Mihailovića (JVuO) u selima u Srbiji, dolazimo do zanimljivih zaključaka. Pripadnici JVuO su za 5-11. februara 1943. na teritoriji opštine Priboj ubili (mahom zaklali ili žive zapalili) najmanje 1.547 Bošnjaka (42,9% žrtava bila su deca do 15 godina starosti), uključujući desetkovanje velikog broja porodica (prema poimeničnom spisku Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njegovih pomagača). U selu Zagradina februara 1943. ubijeno je 304 lica (selo je 1948. imalo 382 stanovnika), u Plašću 163, u Kasidolu 139, u Penezićima 137, u Sočicama 129, u Potocima 122, u Zastijenju 112, itd.[43] Ovo su najmasovnija ubistva na tlu Srbije južno do Save i Dunava koja su počinili pripadnici neke domaće vojne formacije u kratkom vremenskom intervalu, tokom 1940-ih. Nema sumnje da je u registrima opština Priboj i Nova Varoš evidentiran određen broj pripadnika JVuO koji su učestvovali u ovim zločinima, pod komandom Vuka Kalajitovića (Nova Varoš, RKTG-23843; Užice, RKTG-21503). Takođe, visoke brojke stradalih žrtava četničkih zločina zabeležene su u selu Vranić pokraj Barajeva (21-21. decembar 1943) gde je ubijeno 67 stanovnika, oba pola i svih uzrasta (većina žrtava bili žene i deca) i u selu Drugovac pokraj Smedereva (28. april 1944), gde su ubijena 72 civila, uključujući 10 žena. Četnici su u Vraniću tokom 1944. ubili još 8 meštana.[44] U Bresnici pokraj Čačka, 27-28. oktobra 1944, Nemci su ubili 25 stanovnika. U istom selu 4-5. novembra 1944. nemački vojnici su ubili 40 stanovnika, da bi u Bresnici ponovo počinili masovan zločin 27-28. novembra 1944, kada su ubili 95 stanovnika.[45] Ističemo da se pripadnici JVuO u ovom vremenskom kontekstu bore protiv NOVJ kao nemački saveznici.

Saradnici okupatora, s leva na desno: Deko Drešević, Huzeir Skarep (RKTG-29733), Pažo Škrijelj, Biko Drešvić, Rifat Rugovac (RKTG-29731) i Tahir Rugovac (RKTG-97631), nad ubijenim Nikolom Mirkovićem i Dragutinom Šumarcem.
Izvor: znaci.net

Analiza strukture „žrtava komunističkog terora“ u Srbiji

Na osnovu uvida u registar Državne komisije moguće je izvršiti analizu etničke, socijalne i političke (u koju ulazi prvenstveno vojna komponenta) strukture stradalih nakon 12. septembra 1944. na tlu Republike Srbije. Takođe, na osnovu ovih podataka moguće je govoriti i o načinu stradanja populacije koja je stradala nakon oslobođenja.

Najveći broj stradalih lica bili su pripadnici nemačke zajednice: 27.367 (49,42%). Pri tom, treba naglasiti da u ovaj broj ulazi oko 500 duplih imena i oko 1.000 Nemaca koji su imali stalno prebivalište na tlu Hrvatske, Nemačke i Austrije (najvećim delom na tlu Baranje, odnosno opštine Beli Manastir). Treba napomenuti da se za 933 lica nemačke nacionalnosti ne navodi zemlja rođenja, iako je moguće pretpostaviti da je većina ovih lica imala prebivalište na tlu Srbije.

Za 20.576 Nemaca navodi se da su stradali u logoru, za 1.153 navodi se “streljan”, za 4.458 navodi se “likvidiran”, za 19 navodi se “obešen”, dok se za 110 navodi “osuđen na smrt”, pri čemu je ovaj poslednji broj realno veći.
Potom slede lica srpske nacionalnosti: 14.567 (26,30%). U ovaj broj ulazi oko 500 duplih imena i najmanje 100-200 preživelih ili stradalih pre 12. septembra 1944, pri čemu je ovaj drugi broj potencijalno veći.
Za ukupno 10.194 Srba se navodi “ubijen” (u ovaj broj ulazi velik broj poginulih), pri čemu u ovaj broj ulazi 7.081 za koje se navodi “streljan” i 1.496 za koje se navodi “likvidiran”. Za 1.113 Srba navodi se da su osuđeni na smrt (za ova lica se navodi da su streljana).

U registru je evidentirano 6.112 (11,03%) lica mađarske nacionalnosti, pri čemu u ovaj broj ulazi oko 300 duplih imena.
Za 4.679 Mađara navodi se da su ubijeni (586 “streljan”, 4.438 “likvidiran”, 7 “obešen”). Za 589 Mađara se navodi “nestao”, pri čemu u ovu brojku možda ulazi i izvestan broj vojvođanskih Mađara koji su se povukli sa teritorije Bačke uoči oslobođenja. Za 475 Mađara navodi se “osuđen na smrt”, dok se za 279 navodi da su stradali u logoru.

U registru je evidentirano 1.360 (2,45%) lica albanske i 953 (1,72%) lica hrvatske nacionalnosti. Broj stradalih Albanaca je svako veći.

Za 987 Albanaca se navodi “streljan”, a za 92 “likvidiran”, dok se ukupno za 1.228 navodi “ubijen”, uključujući streljane i likvidirane, kao i ubijene na nepoznat način, uključujući i poginule odmetnike. Za 74 Albanca se navodi da su osuđeni na smrt.

Za 665 Hrvata se navodi da su ubijeni, pri čemu su 294 označeni kao “streljan”, a 482 kao “likvidiran”. Za 208 Hrvata se navodi da su osuđeni na smrt.

Uvidom u registar stradalih („Otvorena knjiga“ – registar žrtava), evidentno je da su naselja na tlu Vojvodine, koja su imala dominantno (ili značajno) nemačko ili mađarsko prisustvo, imala najveće gubitke domaćeg stanovništva nakon oslobođenja u apsolutnim brojkama. Ovo se naročito odnosi na seoska naselja. Najveći broj stradalih seoskih stanovnika (u apsolutnim brojkama i procentualno) zabeležen je među mađarskim stanovnicima u Čurugu u opštini Žabalj (1948: 7.928 stanovnika, s napomenom da je Čurug uoči rata imao oko 10.000 stanovnika).

Najveći broj stradalih pripadnika mađarske etničke skupine nakon oslobođenja Vojvodine zabeležen je u naseljima u kojima su lokalni Mađari tokom 1942. učestvovali u masovnim zločinima nad srpskim, jevrejskim, i romskim stanovništvom. “Za razliku od Banata, u Bačkoj se pristupilo drastičnom kažnjavanju pripadnika mađarske nacionalne manjine, posebno onih za koje se doznalo, često i na osnovu izjava svedoka, da su uzimali direktnog ili indirektnog učešća u januarskoj raciji 1942. i u stradanju srpskog stanovništva aprila 1941. Pod poseban represivni udar došli su pripadnici Stranke strelastih krstova, nosioci okupacione vlasti, vođstvo DMKSZ koja je takođe proglašena za fašističku organizaciju, ali i drugi za koje se smatralo da potpadaju pod kategoriju saradnika okupatora.”[46]

U merama koje je sprovodila pobednička strana u Bačkoj bilo je elemenata revanšizma i retorzije i „ostvarivanja politike ’oko za oko zub za zub’“. Nema sumnje da je jedan broj ubistava, čak ako uzmemo u obzir želju za osvetom, bio nacionalno motivisan, kao i da je u osvetničkom naletu ubijen veći broj lica koja nisu imala ozbiljnu krivicu ili nisu imali realnu krivicu. Međutim, pojedini preživeli savremenici Racije 1942, naročito oni koji su izgubili članove porodice, smatrali su da odgovornosti podleže svaka vrsta podrške i okupacionom poretku. Kako ističe istoričar Aleksandar Kasaš, na području Čuruga, Žablja i Mošorina „prilikom ovih kažnjavanja bila je primetna želja nove vlasti da se ovim merama da izvesno zadovoljenje srpskim porodicama i izvrši osveta, ali se nastojalo da se ipak zadovolji normalna sudska forma.“[47]

Prema podacima Državne komisije za tajne grobnice nakon septembra 1944. (reč je o dopunjenim podacima Anketnog odbora Skupštine AP Vojvodine) poimenice su poznati podaci za 745 stradalih stanovnika Čuruga nakon oslobođenja koji su bili pripadnici mađarskog naroda, zatim za 508 stradalih stanovnika Žablja (oko 90% Mađara i oko 10% Nemaca) i 128 stradalih mađarskih stanovnika Mošorina. U ove brojke uračunato je nekoliko desetina duplih imena.

Najmasovnija kampanja terora koju su sproveli mađarski fašisti u Bačkoj dogodila se januara 1942. Reč je o istorijskom događaju poznatom pod nazivom Racija koji se odigrao u selima Šajkaše, Novom Sadu i Starom Bečeju. Zahvaljujući istraživanjima niza istraživača poznati su poimenični spiskovi stradalih. Naravno, ovo nisu konačni spiskovi stradalih u Raciji, ali danas, zahvaljujući ovim poimeničnim registrima, možemo govoriti o približnim brojkama. Među naseljima koja su imala visoke gubitke stanovništva tokom Racije, ističu se Čurug, Žabalj i Mošorin. Prema publikovanim poimeničnim podacima, tokom Racije stradalo je 1.173 stanovnika Čuruga (uz 40 stanovnika ovog mesta ubijenih aprila 1941), 861 stanovnik Žablja i 264 stanovnika Mošorina, najvećim delom srpske, ali i jevrejske i romske nacionalnosti.[48] Ove brojke su u međuvremenu uvećane, ali još uvek nisu publikovani dopunjeni podaci o stradalim stanovnicima ova tri mesta.[49]

Visoke brojke ubijenih srpskih, jevrejskih i romskih stanovnika ova tri mesta, januara 1942, nisu jedini indikator brutalnosti zločina koji su mađarski fašisti sproveli u ova tri naselja. O brutalnosti zločina nad stanovništvom Šajkaške, pre svega svedoče podaci o načinu ubijanja: u mnogim slučajevima reč je o surovim ubistvima kojima su prethodila mučenja, silovanja i masakriranja žrtava. Istrebljivane su čitave porodice, uključujući i malu decu. Velik broj stradalih ubijen je sekirama i tupim predmetima. Ove činjenice, pogotovo ako uzmemo u obzir da ovim zločinima ne prethode nikakvi zločini koje bi počinili stanovnici južne Bačke, daju za pravo da govorimo o genocidnim radnjama sprovođenim od strane mađarskih fašista. Počinioci ovih zločina poticali su iz redova lokalnog mađarskog stanovništva, kao i iz redova okupacionog represivnog aparata. Kada je reč o zločinima u Čurugu, Žablju i Mošorinu, tokom Racije 1942, poznata su imena inspiratora, ali i mnogih počinilaca ubistava. Najčešće je reč o lokalnom mađarskom stanovništvu.[50]

Mnogi inspiratori i počinioci ubistava tokom Racije evidentirani su u registru Državne komisije za tajne grobnice kao “žrtve komunizma”.

Treba napomenuti da se visok broj stradalih pripadnika nemačke zajednice pretežno ne odnosi na lica streljana nakon oslobođenja, kako se neretko misli. Naime, „u prvim danima posle dolaska Crvene armije i NOV bar 6.763 Folksdojčera pobijeno je u prvom talasu osvete“, sem toga, „krajem 1944. i početkom 1945. između 10.000 i 12.000 Nemaca iz Vojvodine poslato je na prinudni rad u Sovjetski Savez“, od kojih je „prema poslednjim proračunima“ na osnovu sovjetske dokumentacije, u Sovjetskom Savezu umrlo 1.994.[51]

Ostali pripadnici nemačke zajednice stradali su mahom u radnim logorima na tlu Vojvodine, usled nehumanih uslova boravka koji su podrazumevali glad i zarazne bolesti. Broj od 6.763 streljanih Folksdojčera „u prvom talasu osvete“ je verovatno veći i, sudeći prema nekim podacima, iznosi mogućih 7.612 stradalih na taj način do 20. juna 1945.[52] (Napominjemo da su nemačke iseljeničke organizacije prezentovale brojku od 7.199 streljanih Folksdojčera nakon oslobođenja Vojvodine).[53]

Postavlja se pitanje da li su jugoslovenske vlasti logorizovale preostale Nemce s namerom da ih istrebe? „Iako je i u logorima dolazilo do grupnih i pojedinačnih ubistava, ona su bila pre izuzetak nego pravilo. Što se samih logora tiče, oni nisu bili zamišljeni kao logori za uništavanje. Jugoslovenske vlasti nisu htele da Podunavske Švabe unište već da ih iz zemlje proteraju, odnosno isele. Proterivanje manjih grupa je počelo još 1945. U januaru 1946. jugoslovenska vlada je kod saveznika podnela zahtev za iseljenjem u zemlji preostalih folksdojčera. Pošto je on odbijen, Švabe su morali i dalje da skapavaju u logorima.“[54]

Visoka smrtnost među logorisanim Nemcima u Vojvodini zabeležena je naročito 1945. i 1946: „Očajna ishrana, manjak ogreva i težak rad, te katastrofalni higijenski uslovi, bili su idealni za pojavu zaraznih bolesti. Vaške i buve su carevale, a povremeno su harale epidemije. Jugoslovenske vlasti su se trudile da u granicama svojih mogućnosti spreče širenje zaraza, ali u vreme kada se u svemu oskudevalo, u tome nisu mogle imati dovoljno uspeha.“[55] Počev od 1946. vlasti su omogućavale Nemcima bekstva iz radnih logora i ilegalno emigriranje u Austriju i Nemačku. Ipak, 1946. je godina u kojoj je zabeležen vrlo visok broj stradalih pripadnika nemačke nacionalnosti.

Stradanje nemačkog stanovništva u Vojvodini nakon oslobođenja pokrajine, predstavlja nesumnjiv zločin protiv čovečnosti. Ovaj zločin treba razlikovati od genocidnih radnji u kojima su učestvovali pripadnici nemačke zajednice iz Vojvodine: holokaust nad Jevrejima iz Banata (pri čemu je deo nacifikovanih vojvođanskih Nemaca učestvovao u holokaustu nad beogradskim i drugim srbijanskim Jevrejima), kao i genocidne radnje pripadnika 7. SS divizije Printz Eugen, na širem jugoslovenskom području. Prema nekim procenama, kroz 7. SS diviziju prošlo je 40.000-50.000 osoba, najvećim delom vojvođanskih Nemaca. Podsećamo da su vojno-policijske strukture nemačkog okupatora odgovorne za smrt 61,39% stanovnika Vojvodine koji su stradali kao protivnici i žrtve fašizma.

O odsustvu namere za fizičkim istrebljenjem Nemaca u Jugoslaviji i Vojvodini, nakon oslobođenja, svedoči i činjenica da je među 27.367 registrovanih Nemaca u registru DKTG, velik broj lica starijih od 75 godina: 3.740 (13,67%), pri čemu se realno može pretpostaviti da je većina ovih lica umrla od starosti. Kada je reč o stradalim pripadnicima nemačke nacionalnosti koji su bili stariji od 65 godina, onda govorimo o 10.153 (37.10%). Naravno, njihova smrt se može tumačiti i kao zločin zbog činjenice da je nemoguće dokazati da li je neko u mestima za izolaciju, koja su imala karakteristike logora, umro usled starosti ili zbog nepodnošljivih uslova boravka.

Nemački autori su poslednjih decenija „usled nedostatka pouzdanih podataka i iz propagandnih razloga“ iznosili preuveličane procene broja stradalih Nemaca u Vojvodini i Jugoslaviji koje su se kretale od 97.612 do čak 395.000.[56] Vredi ukazati na činjenicu da su pojedini nemački izvori, na koje se pozivaju saradnici Državne komisije, teško proverljivi, o čemu svedoče i neki vrlo diskutabilni podaci. Primera radi, u registru za opštinu Nova Crnja (za razliku od registara drugih opština u Vojvodini) pominje se 40 žena koje su navodno “izvršile samoubistvo da bi izbegle silovanje partizana”, pri čemu takvi zločini nisu nepoznati u Vojvodini nakon oslobođenja, ali je njihov navodni broj u Novoj Crnji pod znakom pitanja (masovno samoubistvo), pogotovo ako uzmemo u obzir da se i za četvorogodišnju devojčicu Rozaliju Beker (Nova Crnja, RKTG-28421) navodi da je “izvršila samoubistvo, da bi izbegla silovanje partizana”, pri čemu se u rubrici “način stradanja” navodi: “likvidiran”.

Na osnovu svih ovih podataka nameće se jasan zaključak da je intenzitet represije u naseljima u Vojvodini bio izraženiji od intenziteta represije u Srbiji južno od Save i Dunava.

Podaci iz radne verzije registra stradalih u Srbiji nakon oslobođenja, koja je dostupna na sajtu Državne komisije za tajne grobnice, demantuju uvreženi stereotip o „starom građanskom sloju“ kao najbrojnijoj kategoriji stradalih. „Desetine hiljada državnih činovnika i advokata, trgovaca i seoskih gazda, sitnih industrijalaca i sveštenika, najčešće bez suđenja streljano je odmah po dolasku komunističkih snaga, uglavnom pod optužbama za saradnju s okupatorom i narodnim izdajnicima“, kako se uprošćeno i stereotipizirano ističe u Novoj istoriji srpskog naroda.[57]

Ovaj stereotip reprodukovao je i istoričar Srđan Cvetković: „Pored osvedočenih zločinaca i kolaboracionista, na meti revolucionarnih vlasti našao se pre svega stari građanski sloj – građanski političari, činovnici, trgovci, industrijalci, zanatlije, sveštenici, seoske gazde (kulaci), kao i svi oni koji su na bilo koji način bili u predratnoj i ratnoj državnoj administraciji ili su nešto značili u javnom životu, a nisu bili komunističkih uverenja (što je ovom nasilju davalo ton klasne revolucije).“[58]

Za strukturisanje kojim su se poslužili priređivači Nove istorije srpskog naroda (Beograd, 2000) karakteristično je izostavljanje pomena pripadnika kvislinškog represivnog aparata, kao i drugih saradnika okupatora koji su pripadali oružanim formacijama, ali i zemljoradnika, koji su, zapravo, najbrojniji deo stradalih nakon oslobođenja.

Prema podacima evidentiranim u kartonima “registra žrtava” Državne komisije za tajne grobnice, moguće je govoriti o formacijskoj i, uslovno, o političkoj pripadnosti stradalih.

Prema podacima iz registra, u rubrici “kvalifikacija: lice označeno kao takvo u izvornom materijalu”, za 16.237lica navodi se “kolaborant”, pri čemu je najvećim delom reč o stradalima sa područja Vojvodine. Broj osoba srpske nacionalnosti koje su označene kao „kolaborant“ iznosi: 1666. Međutim, prilikom popunjavanja ove rubrike zabeležene su brojne nedoslednosti i nelogičnosti. Primera radi, metodom slučajnog uzorka ustanovili smo da se za nekoliko desetina dece nemačke nacionalnosti mlađih od 10 godina navodi da su u izvornom materijalu okvalifikovana kao “kolaborant” ili, još nelogičnije, kao “kolaborant-agent”, pri čemu iskazujemo sumnju da se u izvornom materijalu za ovu decu pojavljuje navedena kvalifikacija. Smatramo da je u ovim slučajevima reč o proizvoljnom popunjavanju ove rubrike. Npr. za Valentina Ajhingera (Bač, RKTG-43710), dete koje je umrlo 18. aprila 1945. u logoru Gakovo, 6 nedelja nakon rođenja, od “zapaljenja creva”, kako se navodi u njegovom kartonu, u rubrici “kvalifikacija” navodi se: “kolaborant-agent”. U kartonu Kristijana Federmana (Vrbas, RKTG-35453), jednogodišnjeg dečaka iz Bačkog Dobrog Polja, takođe se proizvoljno tvrdi da se u izvornom materijalu navodi da je bio “kolaborant-agent”. Za Živojina Čarapića (Pančevo, RKTG-17244), koji je očigledno bio borac NOVJ, umro od posledica ranjavanja u ratu, kako se ističe u njegovom kartonu, u istom tom kartonu proizvoljno se navodi da je u izvornom materijalu navodno kvalifikovan kao “kolaborant” i da je navodno “streljan 6. novembra 1944. u Pančevu”. Čarapić je u registar uvršten kao pripadnik NOVJ na osnovu materijala koji je Državnoj komisiji ustupila Anketna komisija AP Vojvodine, pri čemu ovo nije usamljen primer uvrštavanja poginulih partizanskih boraca ili žrtava fašističkog terora u “žrtve komunizma”. Za Jovana Stankova(Kovačica, RKTG-28335), navodi se da je “umro od posledica bolesti u nemačkom zatvoru u toku rata”, pri čemu je Stankov očigledan višak u registru jer je žrtva fašističkog terora. Međutim, u istom kartonu navodi se da je Stankov navodno u izvornom materijalu kvalifikovan kao “kolaborant”, što je očigledno proizvoljno, kao što je u njegovom kartonu proizvoljno navedeno da je navodno “osuđen na smrt” i “streljan” (!) Za Adama Siča(Pančevo, RKTG-17625), dečaka od 12 godina koji je poginuo u “bombardovanju” u Pančevu, navodno 6. septembra 1945. (očigledno je u pitanju 6. septembar 1944), takođe se proizvoljno navodi da je u izvornom materijalu navodno označen kao “kolaborant-agent”.

Prema podacima iz registra, u rubrici “kvalifikacija: lice označeno kao takvo u izvornom materijalu”, za 2.730lica navodi se “narodni neprijatelj”, pri čemu je pod ovom kvalifikacijom navedeno 1.218 lica srpske nacionalnosti i 245 lica nemačke nacionalnosti.

Prema „Uredbi o vojnim sudovima NOV“ (maj 1944), „narodnim neprijateljima imaju se smatrati: svi aktivni ustaše, četnici i pripadnici ostalih oružanih formacija u službi neprijatelja i njihovi organizatori i pomagači; svi oni koji su u službi neprijatelja ma u kom vidu – kao špijuni, dostavljači, kuriri, agitatori i slično; koji su nateravali narod da okupatorima preda oružje; svi oni koji su izdali narodnu borbu i bili u dosluhu sa okupatorom; svi oni koji se odmetnu od narodne vlasti i rade protiv nje; svi oni koji razaraju narodnu vojsku ili su na drugi način pomagali i pomažu okupatora; svi oni koji izvrše teške slučajeve ubistva i pljačke i slično.“[59]maju se smatrati; svi aktivni ustaše, četnici i pripadnici ostalih oružanih formacija u službi neprijatelja i njihovi organizatori

Saradnici Državne komisije za tajne grobnice odlučili su da termin „narodni neprijatelj“ tumače po svom nahođenju, sledećom dopunom: „lice označeno kao protivnik komunističke vlasti“.  Ovakvo proizvoljno pojašnjenje ima za cilj da sugeriše kako su lica okvalifikovana kao „narodni neprijatelji“ stradala zbog njihovom ideološkog i političkog protivljenja ili neprijateljstva prema posleratnim vlastima, odnosno zbog vlastitog opozicionog stava, iako je činjenica da je većina njih stradala zbog saradnje sa okupatorom, odnosno zbog vlastitog angažmana tokom okupacije.

Kada je reč o pripadnicima srpskih kolaboracionističkih i kvislinških formacija, u registru je evidentirano 7.467pripadnika i simpatizera JVuO (za 42 lica je navedeno da su simpatizeri JVuO, a za 387 da su saradnici JVuO), 1.042 pripadnika SDS, 256 pripadnika SDK (takođe, evidentirano su 143 pripadnika JNP Zbor), 117 četnika Koste Pećanca.

Upadljivo je da je skoro polovina (49,07%) registrovanih lica sa područja tzv. uže Srbije, prema ovim podacima, pripadala JVuO, kao i to da broj od 7.467 obuhvata nešto preko polovine (51,25%) registrovanih Srba (14.567). Treba naglasiti da su se pripadnici JVuO, SDS i SDK uoči i nakon 12. septembra 1944, pa sve do okončanja Drugog svetskog rata, borili na strani nemačkog okupatora i da je aktivna vojna podrška ovih formacija okupatoru presudno odredila sudbinu mnogih zarobljenih i, potom, streljanih pripadnika ovih formacija, iako treba istaći da je znatan broj registrovanih pripadnika JVuO i manji broj pripadnika SDS poginuo u borbi, iako se to prećutkuje u njihovim kartonima.

Kada je reč o pripadnicima stranih vojno-policijskih snaga, u registru je navedeno 565 lica za koja se navodi “Mađarska oružana formacija”, 364 “ustaša” (iako je broj ustaša u registru veći najmanje za nekoliko desetina, a verovatno i više od toga), 334 “Nemačka oružana formacija”, 168 “Albanske oružane snage”, 28 “Ruski dobrovoljački korpus”, 18 “Bugarska oružana foracija”. Broj pripadnika albanskih i bugarskih vojno-policijskih snaga takođe je realno veći.

U registru je navedeno 259 lica, uglavnom mađarske nacionalnosti, kao učesnici “masovne grupe zločina: Racija”, 128 lica mađarske nacionalnosti koji su navedeni kao učesnici “masovne grupe zločina: Ulazak” (zločini mađarskog okupatora i domaćih mađarskih fašista nad stanovnicima Bačke aprila 1941), kao i 61 lice hrvatske nacionalnosti za koje se navodi da je učestvovalo u masovnoj kampanji terora vojno-policijskih sbaga NDH u Sremu 1942. (“masovna grupa zločina: Viktor Tomić”), pri čemu je u registru naveden nemali broj ustaša koji su učestvovali u “Akciji Viktora Tomića” 1942, a da to nije naznačeno.

Kao zanimljivost navodimo da je 121 lice srpske nacionalnosti označeno kao saradnik Gestapoa ili pripadnik formacije pod nazivom Srpski Gestapo. S druge strane, među stradalim Nemcima njih 40 su označeni kao pripadnici Gestapoa.

U registru je 4.379 je lica označeno kao “ratni zločinac”. Među licima koja su označena na ovaj način najveći broj su Mađari: 2.049, što se čini nerealnim u odnosu na pripadnike drugih naroda. Zatim slede: ratni zločinci nepoznate etničke pripadnosti: 953; Nemci: 621; ratni zločinci bez ikakve oznake pripadnosti: 230; potom Hrvati: 219; Srbi: 207; Albanci: 35; Rusini: 29; Slovaci: 12; Rusi: 5; Muslimani: 5; Bugari: 1.

Iz navedenog je moguće zaključiti da je broj Mađara koji su označeni u izvornom materijalu kao ratni zločinci iznimno visok (čak 33,5% ukupnog broja registrovanih stradalih Mađara), što navodi na pomisao da je jedan broj stradalih Mađara paušalno uvršten u ratne zločince od strane posleratnih vlasti, iako među stradalim licima mađarske nacionalnosti egzistira velik broj počinilaca ratnih zločina. S druge strane moguće je zaključiti da mnogi pripadnici drugih naroda, koji su bili nesumnjivi ratni zločinci, u izvornom materijalu ili u registru Državne komisije, nisu označeni kao ratni zločinci (npr. upadljivo je mali broj evidentiranih ratnih zločinaca među Srbima, Albancima, Muslimanima i Bugarima, što se čini nerealnim).

Prema “Uredbi o vojnim sudovima NOV” (maj 1944), “ratnim zločincima, bili oni građani Jugoslavije, okupatorskih ili drugih zemalja, imaju se smatrati: pokretači, organizatori, naredbodavci te pomagači i neposredni izvršitelji masovnih ubijanja, mučenja, prisilnog iseljavanja, odvođenja u logore i na prisilni rad stanovništva, zatim paleža, uništavanja i pljačke narodne i državne imovine; svi pojedini posednici imanja i preduzeća u Jugoslaviji, okupatorskim i drugim zemljama koji se nečovečno esploatirali radnu snagu na prisilni rad odvedenih ljudi; funkcioneri terorističkog aparata i terorističkih naoružanih formacija okupatora i domaći u službi okupatora; oni koji su vršili mobilizaciju našeg naroda za neprijateljsku vojsku.”[60]

U “Registru žrtava Komisije za tajne grobnice ubijenih posle 12. septembra 1944.”, egzistira velik broj imena lica odgovornih za ubistva i stradanje drugih osoba tokom fašističke okupacije, ako i velik broj lica koja su bila pripadnici formacija koje su činile ratne zločine. Za velik broj počinilaca ratnih zločina koji su registrovani u spisku stradalih Državne komisije, nije navedeno da su bili počinioci ubistava i drugih zločina. Ovo je krupan metodološki propust, pogotovo ako uzmemo u obzir činjenicu da je “registar žrtava” dostupan javnosti od sredine aprila 2012. Takođe, propust postaje očigledniji ako se uzmu u obzir poznate istorijske ličnosti (pripadnici represivnog kvislinškog aparata, poznati komandanti JVuO odgovorni za ratne zločine, itd.) za koje na osnovu dostupnih izvora nije teško utvrditi da su bili odgovorni za veći broj zločina nad civilnim stanovništvom, uhapšenim pripadnicima NOP-a i zarobljenim borcima NOVJ. Ovaj propust zastupljeniji je u registrima za opštine u centralnoj Srbiji i Beogradu nego za opštine u Vojvodini.

U registru egizstiraju imena 1.986 lica koja su evidentirana na osnovu izvora iz fondova Državna komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača DNRJ/FNRJ (arhiv Jugoslavije) i Zemaljska komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača NR Srbije (Arhiv Srbije), pri čemu većina imena potiče iz ovog drugog izvora. Reč je o licima sa područja centralne Srbije i Beograda, odnosno o licima sa područja Republike Srbije južno od Save i Dunava. Najveći broj ovih lica bili su pripadnici JVuO (četnici Draže Mihailovića), četnici Koste Pećanca (do leta 1944. Pećančevi četnici većinom su prešli pod komandu Draže Mihailovića, mnogi i pre ovog razdoblja) i drugih kvislinških formacija (SDS, SDK, Specijalna policija, pri čemu je jedan broj pripadnika SDS u leto 1944. prešao pod komandu Draže Mihailovića, a neki i pre ovog razdoblja). Treba naglasiti da broj od 1.986 lica registrovanih na osnovu građe Državne komisije DNRJ/FNRJ i Zemaljske komisije NR Srbije nikako nije konačan broj stvarnih ratnih zločinaca sa područja centralne Srbije koji su registrovani u spisku DKTG. Do ovog zaključka, između ostalog, došli smo na osnovu činjenice da se nekoliko desetina lica registrovanih na osnovu građe Zemaljske komisije pominje dva ili više puta u “Registru žrtava Komisije za tajne grobnice”, pri čemu duplirana imena nisu navedena na osnovu građe Zemaljske komisije, niti je u elektronskim kartonima dupliranih imena uopšte naznačeno da su ova lica bila odgovorna za činjenje ratnih zločina.

Dostupni izvori sugerišu da u “Registru žrtava Komisije za tajne grobnice” egzistira velik broj počinilaca ratnih zločina i lica komandno odgovornih za ratne zločine, u čijim elektronskim kartonima nije naznačena, ili je prećutana, ova vrsta odgovornosti. Ovakva vrsta propusta ne samo što potencijalno prećutkuje veći broj ratnih zločinaca nego ih prikriveno ili otvoreno viktimizira. Naročito je upadljivo dupliranje ili čak višestruko navođenje imena nekih istaknutih ratnih zločinaca (npr. pripadnici četničkih “crnih trojki”, komandanti JVuO odgovorni za brojne zločine nad civilnim stanovništvom, uključujući pokolje nad čitavim porodicama) u spisku DKTG.

U registru Državne komisije navedeni su sledeća imena istaknutih ratnih zločinaca: Milan Nedić (Grocka, RKTG-15632), predsednik kvislinške vlade (za koga se navodi da je “ubijen/likvidiran”, iako ne postoje dokazi za tu tvrdnju); Dragoljub Mihailović (Beograd, RKTG-16154), komandant JVuO; Dragomir Dragi Jovanović(Beograd, RKTG-15762), šef represivnog kvislinškog aparata u Beogradu; Milan Aćimović (Beograd, RKTG-36138); predsednik Saveta komesara i ministar unutrašnjih poslova kvislinške vlade; Svetozar Vujković(Beograd, RKTG-8334), upravnik Banjičkog logora; Đorđe Kosmajac (Beograd, RKTG-40211), zamenik upravnika Banjičkog logora (bez navođenja ove činjenice), Radomir Čarapić (Beograd, RKTG-16789), zamenik upravnika Banjičkog logora; Radivoj Kisić (Zemun, RKTG-19473), šef kapoa u Prihvatnom logoru Zemun na Starom sajmištu (što se ne navodi u njegovom kartonu);  Borisav Veličković (Niš, RKTG-13569), jedan od istaknutih zločinaca iz Prihvatnog logora Zemun; Milan Vukosavljević (Zemun, RKTG-41101), jedan od istaknutih zločinaca iz Prihvatnog logora Zemun (što se ne navodi u njegovom kartonu); Nikola Sokić (Šabac, RKTG-100512), komandant Prve mačvanske brigade Cerskog korpusa JVuO, prethodno šef kapoa u Prihvatnom logoru Zemun (što se ne pominje u njegovom kartonu); Kosta Mušicki (Beograd, RKTG-16193), zapovednik SDK (što se ne navodi u njegovom kartonu); Mihajlo Zotović (Mionica, RKTG-87493), oficir SDS, odgovoran za brojne zločine na jugu Srbije; Nikola Kalabić (Valjevo, 3380), komandant Korpusa Gorske garde JVuO; Vuk Kalajitović (Nova Varoš, RKTG-23843; Užice, RKTG-21503), komandant Mileševskog korpusa JVuO; Predrag Raković (nepoznato, RKTG-100586), komandant Drugog ravnogorskog korpusa JVuO, itd.

Napomena: u registar je uvršteno najmanje 17 lica koja su odgovorna za učešće u zločinima u logoru na Sajmištu.

Radivoj Kisić (RKTG-19473), drugi sleva, šef kapoa u Prihvatnom logoru Zemun na Starom sajmištu, odgovoran za smrt velikog broja ljudi, lično ubijao. Izvor: semlin.info

Postavlja se opravdano pitanje: kako je moguće ratne zločince, lica komandno odgovorna za ratne zločine, lica koja su bili pripadnici formacija koje su činile ratne zločine i vojno sarađivala sa fašističkim okupatorom, proglasiti za žrtve? Takođe, to što je velik broj nesumnjivih ratnih zločinaca ubijen bez suđenja, streljan nakon zarobljavanja i ubijen iz osvete, ne čini ova lica (nevinim) žrtvama.

Proizvoljni unosi u registar Državne komisije za tajne grobnice

U registru Državne komisije uvršten je mnogo netačnih i proizvoljnih tumačenja i podataka. Ovu činjenicu ilustrovaćemo primerima iz registra za grad Beograd, iz registara opština čačanskog kraja (Čačak, Gornji Milanovac, Lučani), iz registra za opštinu Medveđa i na osnovu unosa koji su zasnovani na proizvoljnom tumačenju izvorne građe Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača.

BEOGRAD:

Prema podacima Državne komisije za tajne grobnice, dostupnim u „Otvorenoj knjizi: registru žrtava“ na području grada Beograda nakon oslobođenja ubijeno je 1.689 lica, dok je 249 lica naznačeno kao nestala (ukupno 1.934stradalih). Smatramo da iz registra za grad Beograd treba izostaviti 413 imena (21,35%), bilo da je reč o duplim imenima, o licima koja su već evidentirana u registrima njihovih matičnih opština, o licima koja nisu stradala u navedenim okolnostima ili o licima koja na osnovu teritorijalne pripadnosti ne bi trebala da budu uvrštena u registar stradalih za grad Beograd.

Napominjemo da ovo nije konačan broj lica čija imena su greškom ili proizvoljno uvrštena u registar za grad Beograd. U sledećem nastavku teksta poimenice ćemo navesti sporne unose u registru za grad Beograd. Uvidom u registar za grad Beograd ustanovili smo da su imena 56 lica navedena dva puta, a imena 5 lica tri puta (ukupno: 66 duplih imena). Takođe, uvidom u registar Državne komisije ustanovili smo da u registru za grad Beograd egzistiraju 54 imena lica čija imena se pojavljuju u registrima njihovih matičnih opština, što smatramo opravdanim, za razliku od neopravdanog svrstavanja imena ovih lica u registar stradalih za Beograd, s obzirom da ova lica ne potiču iz Beograda, niti su tokom rata imala boravište u Beogradu. Navedena lica su najčešće potpuno proizvoljno uvrštena u registar za grad Beograd, neretko bez ikakve osnove u izvornom materijalu. U registru za grad Beograd navedeno je najmanje 27 lica koja nisu stradala nakon oslobođenja, već su umrla prirodnom smrću nekoliko godina ili decenija kasnije, zatim najmanje 6 lica koja su stradala 1941-1943, kao i jedno lice za koje ne postoje validni dokazi da je lišeno života od strane NOVJ (Dragiša Vasić; Beograd, RKTG-15035). Isto tako, u registru za grad Beograd uvršteno je 16 imena lica koja nisu imala prebivalište u Beogradu, kako se proizvoljno navodi za većinu ovih lica (za mnoge se proizvoljno navodi da su čak rođeni u Beogradu), pri čemu mnogi od njih nisu ni stradali u Beogradu nakon oslobođenja, već u njihovim matičnim oblastima. Imena ovih lica nisu uvrštena u registre njihovih matičnih opština. U registar stradalih za grad Beograd uneta su imena znatnog broja lica koja nisu rođena niti su ikad imala prebivalište u Beogradu, kako se pogrešno navodi u registru, na osnovu upisnika vojnih sudova koji se čuvaju u Vojnom arhivu u Beogradu (pre svega je reč o upisnicima Vrhovnog vojnog suda). Reč je o licima iz Makedonije, sa Kosova i Metohije, iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Dalmacije, kao i o licima iz unutrašnjosti Srbije. Na taj način je greškom uneto u registar najmanje88 imena. Ovo smo utvrdili neposrednim uvidom u navedenu građu Vojnog arhiva. Takođe, u registar su kao navodi stanovnici Beograda, na osnovu proizvoljnih tumačenja izveštaja KNOJ-a o hvatanju četničkih odmetnika (građa Vojnog arhiva), uvrštena i druga lica sa područja centralne Srbije (reč je o 38 lica). Na osnovu činjenice da se nigde u navedenom izvoru ne ističe da su ova lica rođena i živela u Beogradu, postavlja se pitanje na osnovu čega su saradnici komisije uvrstili njihova imena u registar za grad Beograd? Ovo je vrlo ilustrativan primer metodološke konfuzije i odsustva metodoloških kriterijuma u formiranju dela registra stradalih. U registar za grad Beograd uvršten je veći broj lica koja potiču iz naselja koja danas teritorijalno pripadaju prigradskim opštinama, a ako pripadaju gradskim opštinama opet ne ulaze u geografski okvir grada Beograda. Ukupan broj onih koji su bili stanovnici navedenih seoskih naselja, a koji su stradali u selima u kojima su živeli ili na nepoznatoj lokaciji (dakle ne u gradu Beogradu, niti kao stanovnici grada Beograda), iznosi 134. Većinu ovih lica treba uvrstiti u registar za opštinu Zemun.

ČAČANSKI KRAJ:

U “Registar žrtava Državne komisije za tajne grobnice ubijenih posle 12. sempembra 1944.” uvrštena su imena1.467 stradalih lica sa područja opština Čačak, Gornji Milanovac i Lučani: Čačak 757 (677 ubijenih + 80 nestalih), Gornji Milanovac 465 (330 ubijenih + 135 nestalih), Lučani 245 (175 ubijenih + 70 nestalih). Međutim, mnoga lica uvrštena u spisak kao “ubijena” (pripadnici JVuO i SDS) poginula su u borbi (na strani okupatora), jedan deo ih je streljan nakon zarobljavanja pri čemu su streljana lica prethodno učestvovala u borbama (streljanje zarobljenika bila je podrazumevajuća praksa koju su sprovodili i pripadnici JVuO). Takođe, za mnoga lica koja su uvrštena u “registar žrtava” Državne komisije, za koja se tvrdi da su “nestala”, može se opravdano pretpostaviti (ili čak postoje podaci) da su poginuli u borbi i, u manjem broju slučajeva, umrli od tifusa ili, u pojedinačnim slučajevima, izvršili samoubistvo. U registrima opština Čačak, Gornji Milanovac i Lučani, primeri lica koja su označena kao nestala, a da postoje podaci o njihovoj pogibiji ili smrti od bolesti, malobrojniji su u odnosu na neke druge opštinske registre, ali je primetan broj onih za koje se tvrdi da su “ubijeni” ili, pak, “streljani” ili “likvidirani”, a da su poginuli u borbi.

U registrima ove tri opštine navedeno je 285 imena lica za koja se tvrdi da su nestala (Čačak: 80; Gornji Milanovac: 135; Lučani: 70). Može se opravdano pretpostaviti da su mnogi od njih poginuli u borbama protiv NOVJ, na strani okupatora, na teritoriji čačanskog kraja, poslednjih meseci 1944, ili u Bosni, poslednjih meseci Drugog svetskog rata, pogotovo s obzirom na brojne podatke o intenzivnim borbama u čačanskom kraju u jesen 1944, u kojima su pripadnici JVuO učestvovali na strani nemačkog okupatora, pri čemu su zabeleženi visoki gubici JVuO i nemačkih snaga, ali istovremeno i gubici NOVJ.

U registrima za ove tri opštine navedeno 14 lica koja su stradala pre 12. septembra 1944. Reč je o pripadnicima JVuO koji su poginuli u borbama protiv partizana u leto 1944, mahom u borbi na Jelovoj gori, vođenim 6-9. septembra 1944. Ovo je pokazatelj da su saradnici Državne komisije proizvoljno tumačili dostupne arhivske izvore (npr. IAČ, Upisnici SUBNOR-a o poginulim neprijateljima NOP-a; AS, BIA, Zbirka dokumenata A.F. Istorijat Požege) i literaturu (Goran Davidović, Miloš Timotijević, Zatamnjena prošlost. Istorija ravnogoraca čačanskog kraja. Knjiga treća. Agonija i slom. Ratne 1944. i 1945. godina, Čačak-Kraljevo, 2004; Goran Davidović, “Poginuli i streljani protivnici NOP-a iz knjige Privremena evidencija konfiskovane imovine”, Izvornik, 26, Čačak, 2010).

U registre opština Čačak, Gornji Milanovac i Lučani uvrštena imena 86 lica koja su stradala nakon 12. septembra 1944, za koje Davidović i Timotijević navode da su poginuli u borbi, umrli od posledica ranjavanja (9) ili izvršila samoubistvo (5), što ova lica ne čini tzv. “žrtvama komunizma”. Međutim, ni za jedno ovo lice se u registru ne navodi da je poginulo u borbi, ili izvršilo samoubistvo, dok se za nemali broj čak navodi da su streljani ili likvidirani, što predstavlja primer prećutkivanja, ali i grubog prekrajanja činjenica. Na osnovu činjenice da su predratni Dragačevski i Trnavski srez obuhvatali i nekoliko naselja na teritoriji današnjih opština Ivanjica, Požega i Kraljevo, nekoliko imena iz Davidovićevog i Timotijevićevog spiska su s pravom uvrštena u registre za ove opštine.

U registru za opštinu Čačak, slično registrima za grad Beograd i za opštinu Novi Sad, iako u daleko manjem broju, navode se imena najmanje 6 lica koja nikad nisu imala prebivalište na teritoriji ove opštine: Mato Drašković (RKTG-28134), Muharem Halilović (RKTG-28147), Fra Miroslav Buzuk (RKTG-25676), Alija Hindić (RKTG-25663), Gavro Milić (RKTG-25695), Nikola Rovčanin (RKTG-25692).

Drašković je bio rodom iz sela Močioci pokraj Ivanjice, Halilović je bio rodom iz Prnjavora u Bosni. Obojica su 1951. osuđeni na smrt kao dezerteri iz JA odlukom Višeg suda u Skoplju. Fra Buzuk (rodom iz Briševa pokraj Prijedora, sveštenik Banjaločke biskupije) i Hindić (rodom iz Bojske pokraj Gornjeg Vakufa) prvostepeno su osuđeni na smrt presudom Vojnog suda 5. (krajiškog) korpusa NOVJ/JA, što je potvrdio Vrhovni vojni sud u Beogradu, kao drugostepeni sud. Milić (rodom iz Orahovca pokraj Podgorice)  i Rovčanin (Vukola, a ne Nikola, takođe Crnogorac) osuđeni su na smrt presudom Vojnog suda 2. udarnog korpusa, što je Vrhovni vojni sud potvrdio.[61] Iz izvorne građe (upisnici vojnih sudova u Vojnom arhivu), koju smo konsultovali, ne vidi se bilo kakva povezanost ovih lica sa Čačkom, niti da su imala prebivalište u Čačku, kako se navodi u njihovim kartonima.

U registru za opštine Čačak, Gornji Milanovac i Lučani navedeno je 29 duplih imena.

Ako uzmemo u obzir da je potencijalna brojka poginulih pripadnika JVuO koji su evidentirani u registru tri opštine kao nestali, ali i kao ubijeni, verovatno prilično veća od 86 poginulih (ova potencijalna brojka iznosi nekoliko stotina imena). Ovi podaci prilično umanjuju broj stradalih lica van borbe, koja su evidentirana u registrima opština Čačak, G. Milanovac i Lučani i, takođe, dodatno osporavaju metodološki pristup koji su koristili saradnici Državne komisije za tajne grobnice.

OPŠTINA MEDVEĐA:

U spisku stradalih nakon 12. septembra 1944. u opštini Medveđa, registrovano je 360 lica (236 ubijenih i 124 nestalih). U spisku za opštinu Medveđa navedeno je 15 duplih imena.  U spisku je nevedeno 309 lica srpske i 51 lice albanske nacionalnosti, pri čemu su dupla imena proporcionalno raspoređena. Naselja sa najvećim brojem stradalih (računajući dupla imena i sporne unose): Retkocer (47: Srbi), Medveđa (46: Srbi), Tulare (41: Srbi), Svirce (29: Albanci). Zanimljivo je da je za većinu stradalih Albanaca navedeno da su bili pripadnici JVuO, što zahteva proveru.

U ovom delu teksta osporavamo unos 36 imena (10%) u opštinski registar, ali ukazujemo i na proizvoljnosti u kartonima stradalih stanovnika sa područja ove opštine, s obzirom na to da je u opštinski registar uvršten velik broj poginulih pripadnika JVuO, pri čemu njihovo evidentiranje ne osporavamo, ali ukazujemo na proizvoljnosti u tmačenju izvornika.

Spisak stradalih nakon 12. septembra 1944. sa teritorije ove opštine, kada je reč o stradalim licima srpskog porekla, najvećim delom nastao je na osnovu knjige Aleksandra Markovića Tularskog, Burni dani građanskog rata na jugu Srbije: Četnici i ravnogorci u Jablanici 1941-1945. (Beograd, 1996).  U spisku za opštinu Medveđa navedeno je 10 lica za koja se u izvoru (knjiga Aleksandra Markovića) tvrdi da su poginuli u borbi protiv partizana, bez navođenja godine pogibije (“poginuo od partizana”), pri čemu se u kartonima ovih lica proizvoljno navodi: “likvidiran”, “streljan”, “nestao u Bosni” ili najčešće “streljan po oslobođenju”, pri čemu se saradnici Državne komisije isključivo pozivaju na navedenu knjigu kao izvor. Imena ovih lica moguće je uneti u spisak tek kada, potencijalno, postanu dostupni podaci da su ova lica zaista stradala nakon 12. septembra 1944, pri čemu je neophodno istražiti i način njihovog stradanja, odnosno potvrditi ili demantovati Markovićeve navode da su ova lica poginula (sa puškom u ruci) u borbi protiv NOVJ. Do tad, imena ovih 10 lica treba izostaviti iz registra.

Sem 15 duplih imena, u “registru žrtava komunizma” za opštinu Medveđa, “posle 12. septembra 1944.”, višak predstavlja dodatno 21 ime (lica stradala pre 12. oktobra 1944, lica stradala nepoznate godine, lica koja su izvršila samoubistvo, lica ubijena od nekomunističkih formacija, umrli od tifusa, lica sa područja drugih opština), pri čemu nismo uzeli u obzir lica za koja postoje podaci da su poginula u borbi kao pripadnici JVuO ili četnički odmetnici, iako ni oni ne mogu biti žrtve već stradali u ratu.  Autor navedene knjige, Aleksandar Marković, učitelj iz sela Tulare pokraj Medveđe, komandant Tularskog četničkog odreda (četnici Koste Pećanca), kasnije pristupio JVuO, zarobljen je od strane partizana 13. oktobra 1944, nakon čega nije represiran. Naprotiv, ponuđeno mu je da nastavi borbu kao borac NOVJ i raspoređen je u 5. kosovsku brigadu NOVJ/JA (demobilisan je u jesen 1945). Marković nikako nije jedini oficir JVuO sa područja Jablanice, koji je 1944. prešao na stranu NOVJ, pri čemu su neki postali visoki oficiri JA. Marković navodi nekoliko primera. Jagoš Vukanović, rezervni kapetan VKJ, načelnik štaba Jablaničkog korpusa JVuO, prepao u NOVJ 1943. ili 1944; Lakić Vuksanović, načelnik štaba Jablaničkog korpusa JVuO, prešao u NOVJ maja 1945. (postao načelnik štaba 22. divizije NOVJ); Živojin Božinić, rezervni kapetan VKJ, komandant brigade JVuO, prepao u NOVJ maja 1944; Maksim Đurović, vojvoda Koste Pećanca, izašao iz rata kao pukovnik JA. Takođe, Marković navodi čitav niz imena četničkih boraca sa područja Gornje Toplice koji su pošteđeni nakon zarobljavanja i koji su nastavili život u svojim mestima nakon Drugog svetskog rata.

Potvrdu pretpostavke o većem broju pripadnika JVuO koji su poginuli ili umrli od tifusa, sa područja opštine Medveđa, sem u delu Markovićevog spiska, nalazimo i u “Spisku od 1000 poginulih boraca i starešina četničkih odreda Jugoslovenske vojske”, koji je sastavio istraživački tim internet portala Pogledi. U “Spisku palih četnika” dovode se u sumnju neki Markovićevi podaci koji su preuzeti i od saradnika Državne komisije.

Trajko Danković (Medveđa, RKTG-9574): Marković/RKTG: “nestao u Bosni 1945.”; “Spisak palih četnika”: “izvršio samoubistvo, okolina Doboja 1945.”; Vlado Danković (Medveđa, RKTG-9575): Marković/RKTG: “nestao u Bosni 1945.”; “Spisak palih četnika”: “izvršio samoubistvo, okolina Doboja 1945.”; napomena: Trajko i Vlado Danković bili su braća, rodom iz Retkocera, četnici Jablaničkog korpusa JVuO; Milija Dondić (Medveđa, RKTG-9572): Marković/RKTG: “nestao u Bosni 1945.”; “Spisak palih četnika”: “poginuo u okolini Doboja 1945.”;Toza Živković (Medveđa, RKTG-9572): Marković/RKTG: “streljan po oslobođenju 1944.”; “Spisak palih četnika”: “komunisti-streljanje, 6.12.1943, Lapašnica”; Mijailo Zeković (Medveđa, RKTG-9576): Marković/RKTG: “nestao u Bosni 1945.”; “Spisak palih četnika”: “ustaše-borba, 1945, okolina Modriče”;Milivoje Zeković (Medveđa, RKTG-9577): Marković/RKTG: “nestao u Bosni 1945.”; “Spisak palih četnika”: “tifus, 1945, Bosna”; Milosav Šuljević (Medveđa, RKTG-9411): Marković/RKTG: “streljan po oslobođenju”; “Spisak palih četnika”: “Šiptari-streljanje, 12.8.1943, okolina Sijarinske Banje”.[62]

POGREŠNA I PROIZVOLJNA TUMAČENJA PODATAKA IZ IZVORNE GRAĐE ZEMALJSKE KOMISIJE ZA UTVRĐIVANJE ZLOČINA OKUPATORA I NJIHOVIH POMAGAČA

Svetozar-Bota Dukić (Beograd, RKTG-31183) = Svetozar zvani Bata Dukić (Šabac, RKTG-38138), predsednik seoske opštine Drenovac, pokraj Šapca, za vreme okupacije, saradnik okupatora i denuncijator odgovoran za stradanje svojih meštana, nije stradao 1945, kako se ističe u njegovom kartonu, već je pobegao iz zatvora i emigrirao (navodno je živeo u Brazilu kao emigrant).[63]

Radivoje Milojević (Novi Pazar, RKTG-79958), načelnik štaba Rasinskog korpusa JVuO, odgovoran za aktivnu saradnju sa nemačkim okupatorom. Milojević je registrovan na osnovu podataka Zemaljske komisije, bez navođenja podataka koji bi bili optužujući po njega, što ne znači da ovi podaci ne postoje. Međutim, Milojević je poginuo u borbi juna 1944, što znači da nije “ubijen po oslobođenju” kako se pogrešno navodi u njegovom kartonu.[64] Sem toga, Milojević je pogrešno evidentiran u spisku za opštinu Novi Pazar (bio je rodom iz sela Štitare pokraj Kruševca). Prema drugim izvorima, koji su pročetnički orijentisani, Milojević je izvršio samoubistvo 30. jula 1944. na Tularskom visu.

Dragoslav Počeković (Aleksinac, RKTG-100326), vojvoda četnika Koste Pećanca, nije “streljan, po oslobođenju, 1945.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je “poginuo u borbi sa Nemcima, 16. maja 1943.”[65]

Miloš Dobričanin (nepoznato, RKTG-89252), vojvoda četnika Koste Pećanca, nije “likvidiran, po oslobođenju, 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen od strane partizana novembra 1942. kod Sokobanje.[66]

Svetozar-Toza Miljković (Kruševac, RKTG-96729), vojvoda četnika Koste Pećanca, potom pripadnik JVuO, nije “streljan 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu već je “streljan od Nemaca 14. septembra 1944. u logoru na Crvenom krstu u Nišu. Doveden pod sumnjom da je naklonjen Draži.”[67]

Kosta Vučković (Brus, RKTG-33652), vojvoda četnika Koste Pećanca, nije “streljan 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu već su ga “streljali Nemci 3. decembra 1942. u Dumiševini zbog saradnje sa Dragutinom Keserovićem”.[68]

Trifun Mikić (Paraćin, RKTG-100341), oficir SDS, vojvoda četnika Koste Pećanca, nije “streljan po oslobođenju 1945. u Zaječaru”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu već je ubijen od strane pripadnika JVuO, prilikom odstupanja u Bosnu 1944-1945, kao pripadnik SUK (“osuđen na smrt po prekom sudu zbog ranijih progona ravnogoraca i predavanja okupatorima po logorima i streljan”).[69] Odgovoran je za veći broj zločina na području Niša nad pripadnicima NOP-a.

Vukoje Pećanac Milovanović (nepoznato, RKTG-100547; Kuršumlija RKTG-31476), posinak Koste Pećanca, načelnik štaba 1. bataljona 1. kosaničke brigade Topličkog korpusa JVuO, nije “likvidiran” 1945, već je “poginuo 1945. u borbi protiv KNOJ-a”.[70]

Radovan Stojanović (nepoznato, RKTG-100309), zapovednik legalizovanih četnika (Četnički konjički odred), nije “likvidiran” (pri čemu se ne navodi čak ni godina smrti), već je “uhvaćen od Nemaca oktobra 1942.”, nakon čega je određen za streljanje i najverovatnije streljan, iako postoje pretpostavke da je ubijen od strane komunista u Banjičkom logoru zbog osvete.[71]

Mirko Tomašević (Kuršumlija, RKTG-14429), komandant Rasinske četničke brigade JVuO, odgovoran za brojne zločine pripadnika JVuO na području Kruševca, nije “streljan 1945.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, pozivajući se na građu Zemaljske komisije, već je poginuo je u selu Tržac u Župi, 17. novembra 1945.“ Kkao se navodi u literaturi, “Mirko Tomašević i preživeli odmetnici, te iste noći pokušali su da uđu u selu Tržac u kuću Dobrivoja Mijajlovića. Dobrivojev sin Miodrag zapretio im je da će ih pobiti iz lovačke puške, ako se ne sklone od njegove kuće. Oni su navalili na vrata da ih razbiju. Miodrag je pucao u vrata.. Ujutru, nedaleko od kuće, Miodrag je našao mrtvog Mirka Tomaševića.”[72]

Srećko Simeunović (Beograd, RKTG-39838), predsednik opštine Čačak, član JNP Zbor, ubijen od strane četnika pod komandom Milutina Jankovića, u selu Ratari, 7. oktobra 1943.[73] Dakle, proizvoljna je tvrdnja saradnika Državne komisije da je Simeunović „ubijen po oslobođenju“, pri čemu je očigledno da takav podatak ne postoji u dokumentima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, iako se saradnici Državne komisije pozivaju na ovu građu kao izvor. Simeunović je proizvoljno uvršten u spisak za grad Beograd.

Živojin Jovanović (Beograd, RKTG-15964), „savetnik ministra unutrašnjih poslova”, prvostepeno je osuđen na smrt, drugostepeno mu je kazna zamenjena za „20 godina robije“, kako se ističe u izvornom materijalu, nije „streljan 29.3.1945.“, kako se proizvoljno ističe u njegovom kartonu.[74]

Đorđe Kosmajac (Beograd, RKTG-40211), pomoćnik upravnika logora Banjica, nije „streljan 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen u atentatu u Beogradu, 6. marta 1942.[75] Za Kosmajca, čije ime nikako nije nepoznato u prošlosti Beograda, saradnici komisije tvrde da je bio pripadnik Srpske državne straže, što je netačno, s obzirom da je bio pripadnik Specijalne policije i JNP Zbor. Nikako se ne može smatrati žrtvom terora kada je lično bio nosilac terora.

Obrad Zalada (Beograd, RKTG-79793), agent Specijalne policije, nije “ubijen po oslobođenju 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu. Ubijen je u istom atentatu u kom je ubijen i Đorđe Kosmajac, 6. marta 1942.[76]

Dragoljub Šterić (Beograd, RKTG- 72719), agent Specijalne policije, nije “streljan po oslobođenju 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen u atentatu u Beogradu, 14. marta 1942.[77]

Miloje Mojsilović (Beograd, RKTG-87638), komandant Jeličkog četničkog odreda, najpre pod komandom Draže Mihailovića, potom legalizovan u okviru tzv. vladinih četnika (pogrešno uvršten u spisak za grad Beograd). Odgovoran za brojne zločine počinjene nad zarobljenim pripanicima NOVJ, saradnicima NOP-a i članovima partizanskih porodica na području između Čačka i Kraljeva, Dragačeva, Ivanjice, uključujući predaju zarobljenih partizana Nemcima. Mojsilović nije „ubijen na Sajmištu, nakon oslobođenja 1944.“, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je kao zatočenik Prihvatnog logora Zemun na Beogradskom sajmištu umro prilikom transporta za logor Mauthauzen, 1942. ili 1943.[78]

Na osnovu izvorne građe Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača, u registar je uvršten i Milan Cerović (Užice, RKTG-80081), za koga se korektno napominje da je bio “komandant crnih trojki odreda DM u Velikoj Drenovi”. Međutim, Cerović nije “ubijen u Velikoj Drenovi, po oslobođenju 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu. Ubila su ga trojica drenovačkih seljaka, ili konkretno seljak Spasoje Stupljanin, iz straha za vlastiti život, juna 1943. U istom navratu, ova grupa seljaka ubila je i Cerovićevog pratioca, Kostu-Kojku Ćosića (Trstenik, RKTG-80078), takođe počinioca brojnih zločina. Stupljanin i njegovi saučesnici potom su stupili u redove NOVJ (Jastrebački partizanski odred). Cerović je greškom uvršten u registar za opštinu Užice, jer je bio rodom iz Mačkata kod Čajetine. Pre Drugog svetskog rata bio je žandarmerijski narednik.[79]

Ubrzo nakon ubistva Milana Cerovića, organizacija JVuO na području Trstenika odlučila je da ukloni nekolicinu njegovih saradnika, “koljaša”, koji su na području Trstenika ubili (uglavnom zaklali) nekoliko desetina osoba. Prema podacima iz literature, jula 1943, pripadnici JVuO u Velikoj Drenovi ubili su Petra Ratajca (Trstenik, RKTG-80046), Rašu Kosarevića Lazarevića (Trstenik, RKTG-87623), Radivoja Vraštića (Trstenik, RKTG-79751), dok je Radivoje Petković (Trstenik, RKTG-80033), nedugo potom pronađen mrtav u drenovačkom ataru.[80]

Aca Mišić (Beograd, RKTG-79968), zapravo je Aleksandar Mišić, major VKJ (kako se ispravno navodi u njegovom kartonu), jedan od organizatora JVuO, sin vojvode Živojina Mišića, nije “ubijen u Valjevu 1944. po oslobođenju”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je streljan od strane Nemaca, 18. decembra 1941. u Valjevu. Mišić je evidentiran u građi Zemaljske komisije na osnovu činjenice da je bio suodgovoran za predaju oko 365 zarobljenih pripadnika NOVJ Nemcima.

Jevrem-Ješa Ranković (Zaječar, RKTG-33671), pripadnik JVuO iz Rgotine kod Zaječara nije “streljan 1944.”, kako se proizvoljno navodi u njegovom kartonu, već je ubijen od partizana 16. septembra 1943.[81]

Božo Ćosović (Ivanjica, RKTG-87648), četnički vojvoda sa područja Ivanjice koji je 1941-1943. povremeno priznavao komandu Draže Mihailovića. Sem toga, Ćosović nije “ubijen po oslobođenju 1944.”, što bi trebalo da sugeriše da su ga ubili komunisti, već je ubijen 1943. od strane četnika Draže Mihailovića. Ćosović je odgovoran je za čitav niz zločina na području opština Ivanjica, Nova Varoš, Arilje. Primera radi, 5. septembar 1941, ivanjički četnici pod komandom  Božidara Ćosovića, ubili su 18 muslimanskih civila u Novoj Varoši.[82] Ćosović je, uz Miloja Mojsilovića (Beograd, RKTG-87638), najodgovorniji za ubistvo 14 zarobljenih boraca Rudarske čete Kopaoničkog partizanskog odreda, 19. novembra 1941. Pre streljanja, zarobljenici su bili izloženi brutalnom mučenju.(Nedović (2009), 329-330).

Nikola Gordić (Trstenik, RKTG-70917; nepoznato, RKTG-100591), rezervni kapetan VKJ, komandant Druge trsteničke brigade Rasinskog korpusa JVuO, odgovoran za brojne zločine četnika u trsteničkom srezu; dva puta evidentiran u „registru žrtava“. U kartonu RKTG-70917 navedeno je da je Gordić „streljan 1944.“ na nepoznatoj lokaciji, dok je u kartonu RKTG-100591 navedeno da je „streljan po oslobođenju“, takođe na nepoznatoj lokaciji, pri čemu se saradnici Državne komisije oba puta pozivaju na građu Zemaljske komisije. Međutim, u građi Zemaljske komisije sasvim sigurno nisu priloženi ovakvi podaci. Saradnici komisije su proizvoljno naveli da je Gordić streljan nakon oslobođenja. Naime, prema izvorima pročetničke provenijencije, Nikola Gordić je „poginuo 18. novembra 1944. u savezničkom bombardovanju u Pljevljima“.[83]

Mirko Smiljanić (Kragujevac, RKTG-80059), komandant Treče kragujevačke brigade JVuO, prema nekim podacima, nije “ubijen po oslobođenju 1944.”, kako se navodi u njegovom kartonu, već je, navodno, ubijen od strane ljotićevaca 12. februara 1944.[84]

Miodrag Basarić (Knić, RKTG-87505), oficir JVuO, prema nekim podacima, nije “ubijen po oslobođenju 1944.”, već je navodno ubijen od strane ljotićevaca tokom rata.[85]

*Nastavak u ponedeljak, 21. aprila