autor: Milovan Pisarri, istoričar
Dešavanja u Srbiji u vezi s rehabilitacijom fašizma i kolaboracionizma nisu karakteristična samo za ovu zemlju. Mnogi ovdašnji političari i istoričari deluju, najverovatnije bez ikakve svesti o tome, u savršenom skladu s evropskim trendovima o moralnoj inverziji između vrednosti antifašizma i ne-vrednosti fašizma. Konkretni primeri u vezi s time, pored potpune rehabilitacije četnika i ongoing rehabilitacije Nedića, Ljotića i Pećanca, jesu rad državnih komisija o iskopavanju grobnica „žrtava komunističkog terora“ i širenje teze o izjednačavanju nacizma i komunizma, koja u susednim zemljama, a naročito u Evropskoj uniji, ima toliki broj pristalica i promotera da je u aprilu 2009. godine Evropski parlament proglasio 23. avgust Danom sećanja na žrtve totalitarnih i autoritarnih režima.
U Srbiji je inverzija vrednosti relativno brzo prošla fazu istorijskog istraživanja, odnosno utvrđivanja nove „istorijske istine“, i već je dostigla fazu memorijalizacije, u kojoj gradnja spomenika zauzima posebno mesto. Dragiša Cvetković, koji sigurno nije bio ratni zločinac, ali jeste bio potpisnik pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu (o čemu će biti reči u drugom članku na ovom blogu) i knez Pavle Karađorđević (o njemu takođe u drugom članku), već su dobili spomen-obeležja u selu Dadince i na Oplencu, dok su novi “antifašistički borci” odnosno četnici “zaslužili” širom zemlje ulice, spomenike, ploče i razna druga obeležja ponekad finansirana i od strane države Srbije.
U Italiji, nakon raspada takozvane „prve Republike“ i nestanka velikih stranaka koje su skoro pedeset godina bile na vlasti ili u opoziciji – Demohrišćanske, Socijalističke i Komunističke partije – na scenu su stupile razne desničarske opcije koje su postale apsolutni vladari državnog i političkog sistema. Reč je, naravno, prvenstveno o Berluskonijevoj stranci Napred Italija (Forza Italia), ali i o rasističkoj i separatističkoj stranci Liga za sever (Lega Nord), kao i o bivšoj fašističkoj stranci Italijanski socijalni pokret (Movimento Sociale Italiano – MSI), koji je 1994. promenio ime u Nacionalna alijansa (Alleanza nazionale). Njihov program je uvek bio neka vrsta koktela neoliberizma, klerikalizma i nacionalizma. Jedna od posledica takvog vladajućeg sistema jeste kontinuirana rehabilitacija fašizma.
U nizu mnogobrojnih inicijativa da se Musolinijev dvadesetogodišnji zločinački režim predstavi kao dobar moralni, politički i društveni model, ono što se desilo 11. avgusta ove godine u mestu Afile (Affile), nedaleko od Rima, predstavlja upravo jedan od najgorih primera moralne inverzije između vrednosti antifašizma i ne-vrednosti fašizma, o kojoj je bilo reči na početku ovog članka.
Naime, u tom gradiću od 1.500 stanovnika, otvoren je mauzolej posvećen generalu Rodolfu Gracijaniju (Rodolfo Graziani), i to zahvaljujući finansijskim sredstvima (127.000 evra) dodeljenim od strane pokrajine Lazio.
Rodolfo Gracijani (1882-1955), posle Prvog svetskog rata, bio je visoki oficir italijanske vojske. Gracijani se nalazio na čelu italijanskih snaga koje su 1921. imale zadatak da uguše ustanak lokalnog stanovništva u Kirenaici, Tripolitaniji i Fezanu (u današnjoj Libiji), pokrenut s ciljem da se te teritorije oslobode italijanske okupacije, koja je trajala već deset godina.
S dolaskom fašizma na vlast, Gracijani će postati jedan od njegovih najvernijih pristalica među visokopozicioniranim vojnim licima. Njegov rad u Libiji će trajati više od deset godina. Libijski borci bili su bukvalno istrebljeni pomoću svih mogućih sredstava, uključujući upotrebu otrovnog gasa (bez obzira na činjenicu da je bio zabranjen Ženevskom konvencijom iz 1925. godine, koju je i Italija potpisala) i masovnih egzekucija, dok je oko sto hiljada civila internirano u logore u pustinji na osnovu principa „potpunog čišćenja teritorija“, u kojima je zbog gladi, žeđi i bolesti umrlo njih oko 40.000.
Zbog svoje brutalnosti, Gracijani je tada dobio nadimak „mesar iz Fezana“.
Zahvaljujući reputaciji stečenoj u Libiji, Gracijani je 1935. godine imenovan od strane Musolinija za komandanta italijanskih trupa na južnom frontu tokom invazije na Abisiniju (sadašnja Etiopija). U dogovoru s drugim generalima i uz Musolinijevo odobrenje, on će tada početi s masovnom upotrebom otrovnog gasa protiv neprijateljskih boraca i civila. Na kraju rata, Musolini ga nagrađuje imenujući ga maršalom Italije i vicekraljem Etiopije, postavljajući ga za apsolutnog gospodara novih kolonija u istočnoj Africi. Tada počinje nemilosrdna represija nad preostalim „pobunjenicima“ i njihovim porodicama.1937. godine, posle atentata u kome je zamalo izbegao smrt, Musolini vraća Gracijanija u Italiju. I tamo, rezultat italijanske politike čije je Gracijani bio jedan od najvažnijih idejnih tvoraca i izvršilaca, biće desetine, ako ne i stotine hiljada mrtvih, među kojima je bilo mnoštvo civila. O svemu tome, naravno, postoje retke publikacije u italijanskoj istoriografiji, a utisak o radu generala Gracijanija i njegovih „kolega“ može se steći i na osnovu dokumentarnog filma „Fascist legacy“ (snimljenog u Velikoj Britaniji 1989. godine; italijanska državna televizija otkupila je prava i prevela ga 1991, ali ga nikad nije emitovala. Tek 2004. privatna televizija La7 emitovala je samo neke njegove delove). 1938. godine Gracijani je potpisao, 
zajedno sa mnogim ličnostima iz vojnog, političkog i naučnog sveta, Manifest rase, dokument sastavljen od strane desetak fašističkih „naučnika“, koji predstavlja prvi zvanični akt novog antisemitskog lica italijanskog fašizma i uvod u novo antisemitsko zakonodadstvo. 1940. godine Gracijani dostiže vrhunac svoje vojne karijere. Kao novi guverner Libije, nalazi se na čelu svih vojnih snaga koje izvode napad na englesku vojsku u Egiptu. Međutim, posle brzog i katastrofalnog poraza, Musolini ga vraća u Italiju, gde ostaje sve do kapitulacije, 8. septembra 1943, ne obavljajući pri tome nikakvu vojnu funkciju. Ali to nije kraj; za vreme trajanja Italijanske socijalne republike (Repubblica Sociale Italiana, poznata i kao Repubblica di Salò, skraćeno RSI), fašističke tvorevine osnovane u severnoj Italiji uz podršku Hitlera 23. septembra 1943. godine, koja je trajala do 25. aprila 1945. i predstavljala najcrnji period celokupne istorije Italije, Gracijani će biti ministar odbrane. Među mnogim aktima koji nose njegov potpis – u pitanju su pre svega direktive za represiju nad partizanima -, jedan od najvažnijih predviđa streljanje svih onih koji se ne budu odazvali regrutaciji. Od avgusta 1944, nalazi se na čelu italijansko-nemačkih vojnih snaga (pod nazivom „Armija Ligurija“ – Armata Liguria i kasnije „Grupa Armija“ – Gruppo Armate) koje se suprotstavljaju savezničkoj ofanzivi.
Posle oslobođenja severne Italije, kako ne bi pao u ruke partizana, 29. aprila 1945. Gracijani se predaje američkim snagama u Milanu. Posle tri godina zatvora (provedene uglavnom u Italiji), 1948. će biti osuđen na devetnaest godina zatvora zbog svoje uloge tokom postojanja Italijanske socijalne republike. Odmah posle toga, sudske i političke vlasti smanjiće kaznu sa devetnaest na ukupno dve godine zatvora. Tokom suđenja njegova uloga u genocidu u Libiji i Etiopiji nije nikad bila spomenuta. Gracijani će umreti u Rimu 1955. godine, posle pokušaja da započne političku karijeru u Italijanskom socijalnom pokretu, stranci koja okuplja većinu „bivših“ fašista i koja će, kao što je već rečeno, 1994. postati Nacionalni savez i ući u Berluskonijevu vladu. Sahranjen je u Afileu.
Može se reći da je mauzolej izgradjen u Afileu rezultat višegodišnjih privatnih pokušaja da se napravi spomen-obeležje „velikom italijanskom vojniku Gracijaniju“. Prvi potiče čak iz 1957, a poslednji je iz prve polovine 2000. godine.
Gradonačelnik koji je uspeo da ostvari san mnogih nostalgičara i neofašista, ponosno objašnjava da je njegov cilj da se sačuva sećanje na njegovog velikog sugrađanina u nadi da će i Afile postati jedan mali Predapio (Predappio). Za one koji ne znaju, Predapio je gradić blizu Bolonje u kojem je 1883. rodjen Benito Musolini, i koji je posle 1945. postao obavezna destinacija hodočašća svih bivših i novih crnokošuljaša. U blizini mauzoleja, na kojem natpis „Otadžbina i Ponos“ pozdravlja posetioce, više ploča podseća na životna dela generala Gracijanija, na primer: „Maršalu Italije Rodolfu Gracijaniju. Njegovi vojnici iz borbi u Etiopiji, Libiji i Italiji“, „Die kameraden der deutschen Wermacht – Armata Liguria – für ihren oberbefehlshaber feldmarschall R. Graziani“, „Borci i naseljenici u A.O.I (Africa Orientale Italiana, odnosno Italijanska istočna Afrika), velikom vojskovođi“ itd.
mauzolej posvećen Rodolfu Gracijaniju u Afileu
Protiv izgradnje mauzoleja mnogi su protestovali, čak i iz inostranstva. Pored nekoliko italijanskih listova, na izgradnju mauzoleja reagovali su engleski BBC i Daily Telegraph.
Problem jeste što država nije intervenisala. U stvari, ona je kroz svoje lokalne ogranke bila glavni pokrovitelj cele inicijative: pokrajina Lazio i opština Afile su izgradile mauzolej, i to zahvaljujući državnom novcu. Obe institucije su, odobrenjem i finansiranjem izgradnje mauzoleja fašističkom generalu i ministru u Italijanskoj socijalnoj republici, prekršile i osnovni zakon koji bi trebalo da predstavlja bedem pred pokušajima otvorene rehabilitacije fašizma. U članu 4 zakona 205 od 25. juna 1993, stoji da se kažnjava sa šest meseci do dve godine zatvora i novčanom kaznom u iznosu od 400.000 do 1.000.000 lira „onaj ko javno veliča predstavnike, principe, dela i metode fašizma, ili njegove antidemokratske ciljeve. Za nedela koja se odnose na rasističke ideje ili metode, predviđena je zatvorska kazna u trajanju od jedne do tri godine i novčana kazna u iznosu od jednog do dva miliona lira“.
Činjenica da se sve u vezi sa izgradnjom mauzoleja odvijalo bez ikakvih prepreka, govori nam mnogo o aktuelnom stanju u Italiji i o sličnostima koje postoje s drugim državama na planu rehabilitacije fašizma, kao i o evropskoj dimenziji tog problema. Upravo zbog toga, u sagledavanju i suočavanju sa pitanjem rehabilitacije u Srbiji, važno je da zadržimo evropsku perspektivu, a ne isključivo lokalnu, i da shvatimo kako jačanje fašizma u savremenom srpskom društvu nije lokalni i izolovani fenomen, već lokalni aspekt evropskih trendova koji, naravno, ima svoje specifičnosti, ali čiji promoteri uživaju u društvu bezbrojnih istomišljenika na celom Starom kontinentu.
To nas dovodi do jednog važnog zaključka: borba protiv rehabilitacije fašizma ne može da ostane opozicija unutar svake pojedinačne nacionalne države, već mora da ima internacionalni i permanentni karakter.
