Cilj projekta je bio kroz izvannastavne aktivnosti potaknuti učenike da uz pomoć nastavnika i stručnjaka iz područja nacionalsocijalizma i holokausta, kulturnih djelatnika, fotografa, dizajnera, kustosa, umjetnika i arhivista istražuju lokalnu povijest te osmisle i oblikuju umjetničke projekte. U projektu su sudjelovale srednje škole iz Zaprešića, Koprivnice, Veszpréma, Sarajeva i Beograda. Svaka je škola radila u različitom mediju, a učenici su sudjelovali u svim fazama rada. Nastala su dva dokumentarna filma, kazališna predstava, muzejska izložba i privremeno bilježenje sjećanja u javnom prostoru. Učenici su kreativno i strasno prionuli razradi scenarija, snimanju i montaži, pisanju tekstualnog predloška kazališne predstave i glumi, oblikovanju i sadržajnoj pripremi privremene intervencije na glavnom trgu te istražuju, fotografiranju i postavi izložbe u historijskom muzeju što će na ljetnoj školi u Novom Vinodolskom predstaviti svojim vršnjacima.

Nositelj projekta: Goethe-Institut Kroatien

Partneri projekta „Dvostruki teret“: Documenta – Centar za suočavanje s prošlošću (Zagreb), Forum za primenjenu istoriju (Beograd), Festival tolerancije – Festival suvremenog židovskog filma (Zagreb), Historijski muzej Bosne i Hercegovine (Sarajevo) i zaklada „Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau-Dora“ (Weimar). Pridruženi partneri: FKVK Zaprešić, Muzej grada Koprivnice, BITEF teatar (Beograd), Muzej istorije Jugoslavije (Beograd)

Škole: Srednja škola „Ban Josip Jelačić“ (Zaprešić), Gimnazija „Obala“ (Sarajevo), Gimnazija „Fran Galović“ (Koprivnica), Gimnazija „Lovassy-László“ (Veszprém) i Treća gimnazija (Beograd)

Preuzmite saopštenje za javnost: Završen projekt Dvostruki teret.pdf

Više informacija:

http://www.goethe.de/dvostrukiteret
http://www.facebook.com/dvostrukiteret.doppeltelast

Koncept, režija i dramaturgija: Jelena i Milena Bogavac

Premijera: 27. mart 2015, 20:00, Bitef teatar, Beograd

Predstava Nevidljivi spomenici nastala je kroz višemesečni istraživački, umetnički i edukativni proces tokom koga su učenici i učenice Treće beogradske gimnazije proučavali istoriju Evrope, Beograda i svojih porodica u Drugom svetskom ratu. Tekst predstave zasnovan je na ukrštanju ličnih priča, istorijskih dokumenata, pisama, svedočanstava i podataka iz knjige Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44 koju su uredili Rena Raedle i Milovan Pisarri. Ovoj knjizi, predstava duguje i podnaslov: priručnik za čitanje grada.

I ako tematizuje jedno istorijsko razdoblje, ovo nije istorijska predstava. Ona se bazira na savremenoj interpretaciji sećanja na Drugi svetski rat i na otkrivanju posledica koje su ovi događaji ostavili na Beograd, Srbiju i bivšu Jugoslaviju. Mladi izvođači/ce u ovoj predstavi govore u svoje ime, prezentujući publici istorijske činjenice koje su kroz proces naučili, ali i snažne emocije straha, tuge i besa, koje je bavljenje ovom temom u njima izazvalo.

Polazeći od činjenice da su u ratu i žrtve i zločinci – ljudi, ova predstava postavlja pitanja: šta je to što ljude tera da drugim ljudima nanose zlo i kakvu odgovornost podrazumeva sećanje na najmračnije događaje u istoriji čovečanstva? Istorija se ne uči da bi se znala prošlost, već da bi se razumeo savremeni trenutak. Ovo je ujedno i osnovna teza predstave Nevidljivi spomenici, kroz koju grupa mladih ljudi šalje snažnu antiratnu poruku: samo ako se uvek sećamo, nikad se neće ponoviti.

Na dan premijere 27.03.2015. predviđeno je i:
Stručno vođenje po Starom sajmištu za sve zainteresovane građane (u organizaciji Foruma za primenjenu istoriju) 16:30-18:00
Zainteresovani građani treba da se prijave na primenjenaistorija@gmail.com
Razgovor o predstavi, BITEF teatar, 21:30

Ko-autori/ke i izvođači/ce:
Jovana Antonijević, Anđela Babović, Vanja Božić, Dušan Cvetković, Ivona Despotović, Mirko Družijanić, Selena Ivanović, Petar Jovanović, Natalia Kidišević, Jovana Koldžić, Lana Macura, Milena Martinović,  Ana Memeti, Nevena Mijatović, Marko Milićević, Sofija Ostojić, Ana Stefanović, Ana Stojakov, Nina Srdić Hadži-Nešić, Manja Tomašević, Milana Tokić,
Jelena Vučinić, Marko Živković (učenici i učenice Treće beogradske gimnazije)

Originalna muzika: Attila Antal
Video: Igor Marković
Koreografija: Rada Kovačević
Asistent režije i saradnik za dikciju i scenski govor: Uroš Novović
Asistentkinja koreografkinje: Natalia Kidišević
Producentkinja: Jovana Janjić

Mentori/ke: Miloš Bajlovski, Biljana Bogojević, Jelena Kručičanin
(profesori i profesorke Treće beogradske gimnazije)

Stručni saradnici/ce i konsultanti/kinje: Rena Jeremić Raedle, Nenad Lajbenšperger, Ilija Malović, Ana Panić, Katarina Pejović, Tamara Petrović- Trifunović, Dubravka Stojanović, Marijana Stojčić, Aleksandar Todosijević

Posebnu zahvalnost dugujemo Veselinki Kastratović Ristić, Sari Sopić i Muzeju istorije Jugoslavije; Branki Džidić i Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu, Darku Ćiriću i Muzeju grada Beograda, Ivanu Ivanjiju, Centru za nenasilnu komunikaciju
i organizaciji Bibija.

O PROJEKTU:

Produkcija Nevidljivi spomenici deo je projekta Dvostruki teret: učenje o nacionalsocijalizmu i Holokaustu u Evropi iniciranog od strane Goethe Instituta iz Zagreba, Hrvatska. Projekat je namenjen učenicima i učenicama gimnazija iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Mađarske, a njegova osnovna ideja temelji se na zadatku da kroz učenje o nacionalsocijalizmu i Holokaustu, te posete spomen-područjima, muzejima i arhivima, uz podršku umetnika i kulturnih pedagoga, učenici i učenice izrade umetnička dela inspirisana istraživanjem.

Dvostruki teret je program podržan od strane Evropske Unije (program: „Evropa za građane“, aktivnost 4: Aktivno evropsko sećanje).

Službeni partneri projekta Dvostruki teret su: Documenta – Centar za suočavanje s prošlošću (Zagreb), Forum za primenjenu istoriju (Beograd), Festival suvremenog židovskog filma (Zagreb), Historijski muzej Bosne i Hercegovine (Sarajevo), zaklada „Stiftung Gedenkstätten Buchenwald und Mittelbau-Dora“ (Vajmar). Sudeluju sledeće škole: Srednja škola „Ban Josip Jelačić“ iz Zaprešića, Gimnazija „Obala“ iz Sarajeva, Gimnazija „Fran Galović“ iz Koprivnice, Gimnazija „Lovaši Laslo“ iz Vesprema i Treća beogradska gimnazija.

O PARTNERIMA:

GOETHE-INSTITUT je kulturna ustanova Savezne Republike Nemačke koja deluje širom sveta, potpomažući učenje nemačkog jezika u inostranstvu i negujući međunarodnu kulturnu saradnju. Uz to, Goethe- Institut daje opširnu sliku Nemačke putem informacija o kulturnom, društvenom i političkom životu. Mreža Goethe-Instituta, Goethe-Centara, kulturnih društava, čitaonica i centara za ispite i učenje jezika,  više od pedeset godina preuzima središnje zadatke spoljne kulturne i obrazovne politike Savezne Republike Nemačke. www.goethe.de/zagreb
Voditeljka projekta: Katrin Ostwald-Richter
Koordinatorka projekta: Petra Vidović

BITEF teatar je avangardno pozorište smešteno u živopisan prostor rekonstruisane  evangelističke crkve, u središtu Beograda. Još od osnivanja 1989. godine, ideja Bitef teatra bila je širenje uticaja Bitef festivala, otkrivanje novih pozorišnih  tendencija, kao i pružanje prostora umetnicima i grupama čiji rad predstavlja iskorak iz tradicionalnih i utvrđenih granica scenskog izraza. To je pozorište  umetnika – istraživača, pozorište eksperimenta, pozorište koje stvara kulturu ne skrivajući se iza dominantnih kulturnih modela. Bitef je škola mišljenja i izraza. www.bitef.rs

TREĆA BEOGRADSKA GIMNAZIJA osnovana je 1859. i jedna je od najstarijih u Srbiji. U njoj je sproveden projekat dvojezične nastave, što znači da neki razredi slušaju sve predmete ne samo na srpskom nego i na francuskom i italijanskom jeziku. Gimnazija blisko sarađuje sa školama iz Francuske i Italije, budući da dvojezični razredi jednom godišnje odlaze na studijska putovanja. Zbog svoje arhitektonske i istorijske vrednosti, zgrada Treće beogradske gimnazije 1964.  proglašena je spomenikom kulture. Ovu gimnaziju pohađao je znameniti srpski pisac Borislav Pekić, zbog čega škola dodeljuje književnu nagradu koja nosi njegovo ime. www.trecagimnazija.edu.rs

FORUM ZA PRIMENJENU ISTORIJU (FPI) je udruženje osnovano 2013. godine i predstavlja platformu za produkciju znanja i javnu medijaciju istorije. Njegov cilj je da podstiče istorijsko učenje i javni diskurs o kontroverznim, prećutkivanim ili potisnutim događajima u istoriji i da na taj način omogući svim članovima društva da aktivno učestvuju u stvaranju jedne „istorije odozdo”. Svojim aktivnostima podržava istraživanje i kritičku diskusiju o istorijskim događajima i idejama, i obrazuje o društvenom i političkom potencijalu sećanja i istoriografije. Na ovaj način istorija postaje praktično sredstvo za menjanje društvene realnosti i može se koristiti – na kritičan način – u borbi za emancipaciju i socijalnu transformaciju. www.fpi.rs www.starosajmiste.info

Projekat Goethe-Instituta Kroatien. Realizovano sredstvima Europske unije.

Učenici Treće beogradske gimnazije zajedno sa svojom profesorkom Jelenom Kručičanin predstaviće trenutne aktivnosti na projektu, govoriće o utiscima sa dosadašnjih radionica i predavanja kojima su prisustvovali, kao i o radu na predstavi koju pripremaju sa Jelenom i Minjom Bogavac u Bitef teatru.

Kao što smo prethodno najavili, prošle nedelje održana je trodnevna radionica tokom koje su učenici i profesori Treće beogradske gimnazije zajedno sa članovima Foruma za primenjenu istoriju i drugim partnerima na projektu posetili Logor Staro sajmište, Muzej Banjičkog logora i Muzej istorije Jugoslavije.

Na samim lokacijama istraživali su lokalnu istoriju u vreme Drugog svetskog rata i Holokausta, razgovarali sa žiteljima Starog sajmišta i zaposlenima u muzejima, a u Muzeju istorije Jugoslavije održane su radionice u kojima su učenici radili sa zanimljivom arhivskom građom iz vremena Drugog svetskog rata.

U isto vreme, otpočele su pozorišne radionice i zajednički rad na postdramskoj predstavi čija se premijera očekuje u proleće 2015. godine u Bitef teatru. Poslednjeg dana istoričarka Dubravka Stojanović učenicima je održala predavanje o okvirima predstavljanja Drugog svetskog rata u ovdašnjim udžbenicima istorije.

KURS, mural “20. oktobar”

Na današnji dan, pre 70 godina, Beograd je oslobođen od fašističkih okupatora i njihovih pomagača. Ta vojna pobeda koju su iznele Narodno oslobodilačka vojska Jugoslavije i Crvena armija značila je i početak građenja novog društva sa emancipacijskom politikom prevazilaženja klasnih razlika. Ponovno uspostavljanje kapitalističkog sistema dovodi do revizije značenja ove pobede kao i do negiranja njenih političkih i ideoloških učinaka.

Stigli smo do sedamdesete godišnjice oslobođenja glavnog grada nekadašnje Jugoslavije. Na ove dane 1944. godine, borci Prve proleterske divizije su, po naredbi Vrhovnog štaba, predvodili proboj kroz utvrđene nemačke i kvislinške položaje. Ušli su u grad iz pravca Banjice, nastavili prema Autokomandi i Slaviji, sve do Terazija i Bulevara. Osim njih, Šesta lička divizija je s Topčidera krenula ka Mostaru i Sarajevskom ulicom stigla do Nemanjine i kasnije do Savamale. Uz Dunav, s Karaburme prema Dorćolu, delovala je Peta krajiška divizija. Oko Čukarice i Žarkova, pa sve do Avale, borile su se divizije koje su između ostalog zaustavile jednu veliku nemačku jedinicu koja je pokušavala da se probije i spoji s vojnicima u gradu. Uz borce Narodne oslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ), bili su tu i crvenoarmejci, grupisani u oklopne, artiljerijske, manje pešadijske i vazduhoplovne jedinice. Borba za oslobođenje Beograda trajala je nedelju dana, od 14. do 20. oktobra. Toga dana, umesto nacističkih simbola, nad gradom su se zavijorile crvene i jugoslovenske zastave. Potera za neprijateljem nastavila se sledećih šest i po meseci, do konačne kapitulacije poslednjih fašističkih snaga u Jugoslaviji. U bici za Beograd učestvovalo je oko 40.000 boraca NOVJ-a i oko 25.000 crvenoarmejaca. Poginulo je 2.953 pripadnika NOVJ-a i 976 pripadnika Crvene armije. U redovima NOVJ-a bilo je i mnogo ljudi iz Srbije koji su se u nedeljama pre toga dobrovoljno priključili borbi. Osim toga, mnogi Beograđani su se priključili tokom uličnih borbi pomažući kako su umeli i mogli. Kako podseća Milan Radanović, jedan od retkih istoričara koji se beskompromisno zalaže za antifašizam, a pri tom ne gubi iz vida nužnost kritičkog gledanja na prošlost, nakon oslobođenja Beograda „postalo je očigledno da je moguće očekivati skorašnji poraz nemačkog okupatora i njegovih saradnika na jugoslovenskom tlu“.

Tokom postojanja socijalističke Jugoslavije, oslobođenje Beograda bilo je jedan od onih važnih datuma koji su se uvek obeležavali. Tim povodom je pre dvadeset devet godina poslednji put organizovana vojna parada. Sve komemoracije su i dalje imale jasan politički značaj. Pored Titovih slika, vijorile su se ponosno jugoslovenske zastave s petokrakom i zastave jedinica NOVJ-a. Bila je to demonstracija sile jednog političkog sistema koji je nastao iz antifašističke borbe, upravo kao što je Jugoslovenska narodna armija nastala iz onih partizanskih odreda koji su u julu 1941. krenuli u borbu protiv nacista, fašista i njihovih saradnika. Iznad svih bila je Komunistička partija Jugoslavije, koja je uspela ne samo da potuče neprijatelja i okupatora, nego i da uspostavi novi društveni, ekonomski i politički poredak. Jer borba za oslobođenje je značila i to: stvaranje uslova za revoluciju i uspostavljanje društva bez klasnih razlika, kao prevazilaženje kapitalizma.

Do pre nekoliko nedelja je mogućnost da se oslobođenje slavi nizom manifestacija uključujući i vojnu paradu izgledala kao naučna fantastika. Niko ne bi poverovao da je mogu organizovati oni koji su skoro dvadeset godina veličali najgore četničke zločince i agresivni nacionalizam koji je, između ostalog, doveo do masovnih stradanja u celoj bivšoj Jugoslaviji. Ipak, desilo se. Predsednik Nikolić je uspeo da u svom konfuznom govoru, s gotovo bolnom grimasom, pomene partizane i crvenoarmejce kao oslobodioce.

U teškom pokušaju da događaj ispune nekakvim sadržajem, organizatori su rešenje pronašli u povezivanju Prvog i Drugog svetskog rata, sve u ime srpstva: od Cera do Sremskog fronta, od Stepe Stepanovića do Koče Popovića, uvek se srpska vojska hrabro borila protiv onih koji su neprekidno manevrisali kako bi uništili Srbiju i srpski narod. Trebalo je da ih Putin podseti da su Beograd oslobodili Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije i Crvena armija, da su u pitanju bili Jugoslavija i Sovjetski savez, ne Srbija i Rusija.

Postojao je, dakle, pokušaj da se komunistički i jugoslovenski politički značaj ovog događaja sagleda sa stanovišta današnjeg nacionalnog pristupa istoriji i sećanju, to jest da se istorija falsifikuje i oslobođenje Beograda pripiše Srbiji, a ne Jugoslaviji. Bio je to tragikomičan pokušaj da se barem za trenutak prevaziđe ono što su demokrate radile tokom svoje vladavine, pretvarajući četnike od saradnika okupatora i zločinaca u antifašiste svetskog ranga: jer bilo bi previše u očima prijatelja Putina, ali i Evrope, pokazati četnike i kao oslobodioce Beograda, dok je s druge strane bilo jasno da se u duhu dvadesetogodišnjeg dubokog antikomunizma ne mogu pomenuti Jugoslavija i Komunistička partija.

Organizovanje niza manifestacija, kao što su izložbe, filmske projekcije, a naročito vojne parade, koje se naizgled dramatično kose s ranijim inicijativama za veličanje četničkog pokreta i osuđivanje komunizma, u funkciji je dolaska ruskih prijatelja i potpisivanja raznih ugovora o saradnji pre svega ekonomskog karaktera. Vojna parada trebalo je da posluži kao svečana večera, desert koji se nudi uvaženom gostu posle značajnog političkog sastanka. S druge strane, trebalo je da pokaže glasačima vladajuće koalicije da je vojska Srbije povratila ponos, dostojanstvo i snagu.

Antifašistička borba, koju je u Jugoslaviji vodila isključivo Komunistička partija, odavno je ispražnjena od svog izvornog političkog značaja i pretvorena u nacionalno veličanje imaginarne prošlosti, one u kojoj su se srpski patrioti borili protiv nacizma i fašizma; sada je, međutim, napravljen korak dalje jer je ostvarena potpuna depolitizacija same antifašističke borbe, koja je svedena na prazne istorijske trenutke lišene bilo kakvog obeležja. Svi su zbunjeni, naročito istoričari desnog opredeljenja, ali je sve veoma logično. Na vlasti su tehnokrati, novopečeni sledbenici neoliberalne doktrine koji su u ime kapitala shvatili da je prošlost bez političke konotacije mnogo profitabilnija nego jasno opredeljena pozicija. Shvatili su da se može iskoristiti u važnim prilikama, kakva je poseta jednog od najvažnijih svetskih nosilaca ekonomske moći, a i da se u slučaju potrebe može prilagoditi bilo kakvom drugom gostu. Tako će biti i ubuduće: ukoliko sledeće godine u Beograd ne bude doleteo neki moćnik svetske ekonomije kojem je obeležavanje oslobođenja važno, onda neće ni biti proslave. Prisustvo nekolicine boraca na tribini tokom vojne parade, pored patrijarha, visokih predstavnika Vojske Srbije i pokislih članova sadašnje vlade, samo je folklorno pojavljivanje statista s ordenjem. Umesto da odbije učešće u takvoj predstavi, SUBNOR se odmah svim snagama stavio na stranu organizatora: ništa čudno, uzimajući u obzir njegovo delovanje u skorijoj prošlosti.

Antifašizam u današnjoj Srbiji nije ništa drugo nego lutajući pojam koji vladajuće političke klase ne mogu i neće da fiksiraju. A to je, usled antikomunističke histerije koja već više od dvadeset godina vlada u ovoj, kao i u mnogim drugim evropskim zemljama, jednostavno nemoguće: jer nacionalno viđenje prošlosti ne može da razreši problem koji predstavljaju narodnooslobodilački i komunistički pokret, čiji su se borci borili za Jugoslaviju i za komunizam, protiv fašizma, ali i protiv kapitalizma. Zato je predstava u čast Putinovog dolaska nebulozno koncipirana, zato obuhvata i Prvi i Drugi svetski rat, zato su jugoslovenske zastave i zastave jedinica Narodnooslobodilačke vojske ostale zgužvane između srpskih zastava iz Prvog svetskog rata i zastava današnje Republike Srbije.

U tom smislu, onaj ko misli da ovogodišnje obeležavanje oslobođenja Beograda predstavlja neku vrstu preokreta u službenoj politici sećanja države Srbije – greši. Ono je zapravo još jedna potvrda nacionalizacije prošlosti pokrenute raspadom socijalističke Jugoslavije, a koja se utvrdila tokom poslednjih deset godina. Njena osnovna crta jeste pokušaj da se ispiše jedna jedina istorijska istina koja povezuje sve događaje od nastanka Kraljevine Srbije, preko oslobodilačkih balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, Drugog svetskog rata, u kojem su četnici bili glavni antifašisti (i antikomunisti), sve do ratova devedesetih, u kojima se uloga Srbije i srpskog naroda uvek predstavlja u duhu viktimizacije i nužno odbrambeno. Cilj je ‒ kao što je odavno jasno između ostalog i zahvaljujući medijskom angažmanu (najbolji primer je serija „Ravna gora“) ‒ pronalaženje puta u istoriji koji može da objedini sve vrednosti tipične za jednu savremenu evropsku državu: antifašizam i antikomunizam, to jest antitotalitarizam, i večita borba za nacionalni interes i kapitalistički poredak.

Ovakvo građenje nove istorije i nove politike sećanja rezultat je neoliberalnog političkog konteksta u kojem se nalazimo. Nemoguće ga je promeniti ukoliko se i sam politički kontekst ne promeni. Naime, ako želimo da proslavimo oslobođenje Beograda ili pobedu nad fašizmom, moramo da istaknemo zastave Komunističke partije Jugoslavije, Prve proleterske brigade i Jugoslavije. Drugačije to nije moguće.

U knjizi su detaljno rekonstruisane ulične borbe u Beogradu, 14-20. oktobra 1944, uključujući mnoge detalje koji nisu bili dovoljno prepoznati u nekim prethodnim publikacijama na ovu temu.

U ovoj publikaciji govori se i o događajima koji su usledili nakon oslobođenja Beograda koje revizionistička istoriografija imenuje zločinima oslobodilaca. Navedeni su primeri licitiranja višestruko uveličanim brojkama stradalih nakon oslobođenja, pri čemu se argumentovano osporavaju dosadašnje procene stradalih i iznose podaci koji osporavaju stereotip o strukturi stradalih, kao što se osporava viktimizacija stradalih saradnika okupatora.

Učestvuju Olga Manojlović-Pintar, Đorđe Balmazović i autor.

Moderator je Krunoslav Stojaković.

Borci NOBJ tokom borbi kod železničke stanice, iz Istorijskog arhiva Beograda

Kroz arhivska dokumenta izložba obuhvata sve važne aspekte događaja iz oktobra 1944. i borbi za oslobođenje Beograda. Poglavlja izložbe predstavljaju stradanja civilnog stanovništva, oslobodioce – Crvenoarmejce, pripadnike Narodnooslobodilačke vojske i građane Beograda, prizore slavlja i uspostavljanja nove vlasti.

Centralni segment posvećen je beogradskim ilegalcima i premijernom predstavljanju Legata Save Anđelkovića, jednog od učesnika borbi, koji čine sačuvani predmeti iz oktobarskih borbi za Beograd: naoružanje, municija, legitimacije, mapa Beograda sa ucrtanim bunkerima i utvrđenjima i drugo.

U saradnji sa Jugoslovenskom kinotekom, postavku je obogatio film Dejana Kosanovića o oslobođenju Beograda.

Autori izložbe i kataloga su Snežana Lazić, Slobodan Mandić, Vladimir Mijatović, Jelena Mitrović Kocev, Mirjana Obradović i Isidora Stojanović.

Galerija Istorijskog arhiva Beograda otvorena je od utorka do subote u periodu od 10 do 17 časova. Izložba „Oslobođenje Beograda – 70 godina posle“ se može pogledati do kraja godine. Ulaz u Galeriju je slobodan.

Polovina učenika osnovnih škola u Srbiji, kako je pokazalo nedavno istraživanje, ne zna koliko je trajao Drugi svetski rat, pa je i njihovo znanje o nacističkim zločinima iz tog perioda vrlo oskudno. Đaci jedne srednje škole iz Beograda rekli su da jesu čuli o holokaustu, ali ne mnogo.

Jedan od razloga za ovakav nemar jeste i ideološka pozicija političke i intelektualne elite u Srbiji u poslednje tri decenija, koja, u nastojanju da se odrekne tekovina socijalističke Jugoslavije, odriče se i gotovo svega što se odnosi na antifašizam.

Nedovoljno znanje mlađih generacija o tragičnim događajima u Drugom svetskom ratu i stradanju hiljada Jevreja u Srbiji u nacističkim koncentracionim logorima, u kojima su ubijani i Romi i Srbi, ne bi trebalo da čudi, kaže istoričarka Branka Prpa, jer se niko nije potrudio da ih o tome nauči.

ceo članak

preuzeti pdf

„Stano, pošalji mi, ela, kupus ili drugo nešto što mogu da jedem kašikom i bar pola kila rakije jer je ladno. Pazi na decu, ljubim te i Vladu i Veru. Pozdrav svima…“

Ovim rečima se Gavrilo Berežnov, bravar Železničke radionice u Kraljevu i jedan od taoca u Lageru, obratio svojoj porodici uoči krvavih oktobarskih dana 1941. godine. To je uradio koristeći cedulju koju je nekako proturio svojoj porodici. Gavrilova poruka je jedna od desetine drugih koje su slali i ostali radnici zatvoreni u zgradi Lagera. One danas predstavljaju tužno svedočanstvo o poslednjim danima tih nedužnih ljudi i jedan su od najdragocenijih istorijskih artefakata vezanih za streljanje koje Narodni Muzej u Kraljevu poseduje.

Dešavanja koja su pratila oktobarske dane oduvek su bila predmet brojnih kontroverzi i nedoumica, jednako u stručnoj i široj javnosti. Polemisalo se o odgovornosti, broju streljanih ili načinu na koji treba jedan takav događaj da se obeleži i sve je to doprinosilo opštem zaboravu.

Brojke su (ne)važne

Broj streljanih civila je jedan predmet polemike koja i posle toliko godina nije splasnula. Istoričari, novinari, političari i ostali zainteresovani su se razbacivali različitim ciframa koje su se kretale od neverovatnih 7000 preko nešto malo umerenijih 4000 do najrealnijih 2000 streljanih Kraljevčana i Kraljevčanki. Opet je i politički momenat imao važnog udela u određivanju konačnog broja stradalih. Istorijska nauka je još jednom bila svedena na pukog posmatrača. Međutim, došlo je do izvesnih pomaka na tom planu.

Prvi podatak o broju streljanih se nalazi u dokumentima nemačkih okupacionih vlasti te se tako u jednom od izveštaja štaba XVIII nemačkog armijskog korpusa, 717. pešadijske divizije , za period od 19. septembra do 6. decembra 1941. godine, kaže sledeće:

„17. X 1941. Za gubitke od 15. oktobra do sada je streljano 1736 ljudi i 19 žena-komunista. Sopstveni gubici u Kraljevu: 2 mrtva, 1 ranjen.“

Nakon rata su usledila istraživanja ali uprkos njima, dolazi se do jednog mitologiziranog broja koji u svom najekstremnijem obliku doseže neverovatnu cifru od 7000 streljanih. Taj broj je prosto nemoguć jer prema procenama broj stanovnika Kraljeva na početku Drugog svetskog rata se procenjuje na blizu 15000, tako da bi ukoliko prihvatimo ovaj broj bilo streljano preko polovina stanovništva. Ta cifra je često služila u dnevnopolitičke svrhe ili za obračun protiv neistomišljenika bez obzira što su čak i neki visoki činovnici i učesnici NOB-a iskazivali sumnje u te brojke. Jedan od njih, dr Nikola-Koča Jončić, u svojoj monografiji „Kraljevački oktobar 1941.“ ističe da je „najrealnije da je u oktobru 1941, streljano i izginulo od 1500 do 3000 lica“. Kako god, cifra od nekoliko hiljada streljanih se ustalila u posleratnom periodu i praktično je bila nedodirljiva.

Kao i uvek kada su u pitanju škakljive teme one postaju predmet istraživanja posvećenih pojedinaca. Takav je i slučaj kada je reč o utvrđivanju tačnog broja streljanih u Kraljevu. Nakon dugogodišnjeg istraživanja, istoričarka i kustoskinja Narodnog Muzeja u Kraljevu, Silvija Krejaković uspešno nastavljajući rad svojih prethodnika došla je do jedne od najrealnijih cifara. Polazeći od namere da nastradali dobiju svoja imena, a ne da ostanu zabeleženi u vidu izmišljenih brojki, velikim trudom je u došla do brojke od 2190, imenom i prezimenom. I to je prema njoj, broj ispod koga se ne sme ići.

Oktobarska svečanost VS parastos

U godinama koje su usledile nakon završetka Drugog svetskog rata obeležavanje godišnjice stradanja se odvijalo u različitim oblicima, naravno u zavisnosti od političke atmosfere. Tako su građani Kraljeva bili svedoci predstava, komemorativnih svečanosti, pomena, sletova, parastosa, pa čak i nekih bizarnih momenata, kao što je bilo dodeljivanje Nagrade za mir Slobodanu Miloševiću. Čuvene su bile, takozvane Oktobarske svečanosti koje su se održavale sve do 1991. godine kada su ukinute, da bi bile zamenjene nešto prigodnijim programom. Obeležavanje godišnjica streljanja u Lageru je ponovo zaživelo, uz svesrdnu podršku lokalnih vlasti. Započelo je skromno i stidljivo 2011. godine obeležavanjem 70 godina od streljanja i nastavilo se i do danas.

Neznanje i sećanje

Mišljenja političara treba uvek uzeti sa rezervom, ona su promenljiva i nestalna. Ono što treba da zabrine i upozori je mišljenje današnje omladine. Generacije rođene devedesetih godina prošlog veka nisu bile u prilici da prisustvuju grandioznim svečanostima niti su imali prilike da saznaju nešto više o oktobarskim dešavanjima. To su generacije koje su odrastale u potpuno iskrivljenom sistemu vrednosti, u jednom vremenu kada je sve što je imalo komunistički prizvuk a priori odbacivano. Jer ko su bili ljudi koji su streljani tamo, a posleratna vlast ih veličala kao mučenike? Ne mogu biti niko drugi do njihovi saborci komunisti, pa zašto da me bude briga za njih? Ukratko ovo je stav dobrog dela te, nazovimo je, izgubljene generacije. On se može pripisati opštem neznanju i nezainteresovanosti, a stepen njihove empatije je na najnižem nivou. Međutim, da situacija nije tako crna, govori i činjenica da postoje mladi kojima je stalo do nevinih žrtava. Najbolji primer za to je Kolektiv Pozitivna Omladina koji je povodom sedamdesetogodišnjice streljanja pokrenuo akciju „Nedelja sećanja“. Održana je u periodu od 14. do 20. oktobra 2011. godine. Putem tribina, izložbi fotografija, crtanja murala posvećenog žrtvama i projekcije filma aktivisti Kolektiva su pokušali da podsete sugrađane, a pre svega mlade, na taj stravičan zločin. Aktivnosti ovog Kolektiva u cilju podsećanja mladih su se nastavile i narednih godina, tako da je i ove bio priređen prigodan program.

Institucije koje bi trebalo da se bave čuvanjem sećanja na oktobarske događaje (škole, muzeji, biblioteke) ne rade dovoljno ili gotovo ništa da poprave odnos lokalne zajednice prema tom činu. Da borba za čuvanje sećanja ostaje na šačici entuzijasta ne treba nikog da iznenadi, ali svakako treba da zabrine. Potrebno je još mnogo toga uraditi kako bi se nove generacije uputile da obrate pažnju na svet oko sebe i pre njih. Jedan od načina je da se iznova ispiše cela priča oslobođena političkih razmirica, raznih podmetanja i neistina. Krajnje je vreme da se stavi akcenat na nesrećnog Gavrila Berežnova i ostale nevine žrtve koje su stradale ne znajući ni same šta se događa.

Napomena:

Tekst “Oktobar Krvavi Oktobar” predstavlja govor koji je istoričar i aktivista Vojkan Trifunović održao povodom prezentacije publikacije “Mesta stradanja i antifašističke borbe u Beogradu 1941-44. Priručnik za čitanje grada” u Kraljevu, 11. 12 2013. godine.

Ivo Goldstein, hrvatski ambassador pri UNESCO-u, pokrenuo je inicijativu da se u svjetsku zaštićenu baštinu uvrste najznačajniji antifašistički spomenici s područja nekadašnje Jugoslavije.

Predložio je i da to bude zajednički prijedlog zemalja sljednica bivše SFRJ. Organizirao je i prve sastanke u Parizu na tu temu. Za sada bez značajanijeg efekta, kako u Hrvatskoj, tako i u većini država regije.

Iako treba priznati da ima spomenika koji nisu vrijedni ni spomena, među autorima su i velika imena jugoslavenske umjetnosti – Antun Augustinčić, Vanja Radauš, Bogdan Bogdanović, Frano Kršinić, Vojin Bakić, Dušan Džamonja.

U Hrvatskoj je od 6.000 spomenika polovica uništena u devedesetima. U Bosni i Hercegovini, kao i u Srbiji, mnoge je antifašističke spomenike je prekrio korov i hrđa, a neki su prodani u staro željezo. U Crnoj Gori većina je spomenika u dobrom stanju, iako nekim treba obnova, kao i svakom spomeniku kulture nakon određenog vremena.

Sve u svemu, antifašistički spomenici čuvaju sjećanje na jedno vrijeme, na antifašističku prošlost ovih prostora zbog koje se ne treba sramiti, već upravo suprotno – ponositi se naslijeđem koji je dio evropskih vrijednosti.

U Hrvatskoj se o Goldsteinovoj inicijativi još nije ni raspravljalo, to je samo ideja i tek će se vidjeti hoće li se, ili neće, ozbiljnije razmotriti – kazali su nam u hrvatskom Ministarstvu vanjskih i europskih poslova.

U hrvatskoj javnosti ta je ideja prošla nezapaženo, a u stručnim i političkim krugovima mišljenja su različita, navodi Ankica Barbir Mladinović u tekstu Podijeljena mišljenja o zaštiti vrijednih antifašističkih spomenika.

Tragom Goldesteinove inicijative krenuli su kolege iz naših biroa u Srbiji. U tekstu Antifašistički spomenici u Srbiji: Ostaci zaboravljenog sveta Dušan Komarčević i Milan Nešić istraživali su u kakvom su stanju danas spomenici borcima Narodnooslobodilačkog rata i postoji li sjećanje na antifašističku prošlost u Srbiji.

U Bosni i Hercegovini se riječima podržava reafirmacija antifašizma. Goldesteinova ideja o zaštiti antifašističkih spomenika, smatraju mnogi, ne bi brzo promijenila na stvari, jer mnogi spomenici koji podsjećaju na otpor fašizmu su izbrisani sa lica zemlje tokom devedesetih, ali bi, kažu naši sugovornici, pomogla da se države na ovim prostorima uravonteženije odnose prema vremenu Drugog svjetskog rata, piše Budo Vukobrat u tekstu Podrška zaštiti antifašističkih spomenika.

Inicijativa ambasadora Hrvatske pri UNESCO Iva Goldsteina u Crnoj Gori dočekana je sa odobravanjem i spremnošću tamošnje vlasti da najznačajnije spomenike antifašističke borbe uvrsti pod okrilje svjetske baštine.

Očekivano, i u SUBNOR-u Crne Gore pozdravljalju tu inicijativu. Iako je većina spomenika u dobrom stanju, neki ipak trebaju obnova, ali sve u svemu Crna Gora rijetka je država u regiji koja formalno nije zaboravila na antifašističku prošlost, prenosi Predrag Tomović u tekstu UNESCO zaštita pomogla bi očuvanju spomenika antifašizmu.

RSE

Preporučujemo:

Al Jazeera, emisija Kontekst: Kulturna baština

O tome koji su kriterijumi da se kulturno dobro uvrsti na UNESCO-ovu listu i koji je značaj te liste za jednu državu i njenu baštinu govore gosti emisije Kontekst: u Zagrebu – voditeljica i glavna sekretarka Hrvatske komisije za UNESCO Rut Carek; u Sarajevu – član Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika prof. dr. Dubravko Lovrenović; u Beogradu – generalna sekretarka Nacionalne komisije za saradnju sa UNESCO-om Jasna Zrnović.

Muzej Banjičkog logora posvećen je uspomeni na zatočenike i žrtve nacističkog koncentracionog logora iz Drugog svetskog rata. Prva postavka, u ograničenom prostoru, otvorena je 1969. godine. Nova koncepcija realizovana je 1983. na približno 450 m2, a zbog novih istraživačkih rezultata 2001. godine predstavljena je izmenjena i dopunjena postavka Muzeja Banjičkog logora. Dokumentarna građa, plakati i fotografije, uz veliku maketu logorskog kompleksa, čine okvir u koji se uklapaju sačuvani lični predmeti, originalni crteži, skice i ručni radovi logoraša.

Posetiocima je na ovom prostoru predstavljeno 400 eksponata. Posebno se izdvaja memorijalna sala u kojoj je rekonstruisan ambijent logoraške sobe. Logor na Banjici osnovan je 5. jula 1941. godine, u zgradi XVIII. pešadijskog puka Vojske Kraljevine Jugoslavije, dok su prvi zatočenici dovedeni 9. jula.

Kroz ovaj koncentracioni logor prošlo je 24.000 zatvorenika. Do danas je pouzdano identifikovano 4.200 streljanih logoraša. Tom spisku treba dodati i hiljade zatočenika koji su odavde bili deportovani širom Evrope. Logor je raspušten 4/5. oktobra 1944. godine.

Muzej banjičkog logora je većim delom godine zatvoren za posetioce.

Muzej grada Beograda: Sećanje na stradale u logoru na Banjici