autor: Milan Radanović
Uvod
Vlada Republike Srbije formirala je tokom 2009. dve komisije za preispitivanje istorijskih događaja koji su se odigrali u Srbiji krajem i neposredno nakon Drugog svetskog rata. Ovo je prvi put da državne
institucije usmeravaju i motivišu istraživanja događaja koji su se odigrali u ovom razdoblju, oko kojih u srpskoj javnosti i domaćoj istoriografiji ne postoji konsenzus, naročito kada je reč o karakteru ravnogorskog četničkog pokreta i istorijskoj ulozi, političkoj i komandnoj odgovornosti njenog zapovednika, generala Dragoljuba Mihailovića.
Najpre je 27. aprila 2009. formirana Državna komisija za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, potom je 9. jula 2009. formirana, odnosno 12. novembra 2009. konstituisana, Državna komisija za pronalaženje i obeležavanje svih tajnih grobnica u kojima se nalaze posmrtni ostaci streljanih posle oslobođenja 1944. (skraćeno: Državna komisija za tajne grobnice pobijenih od 12. septembra 1944).
Angažovanje određenog broja naučnih delatnika i javnih ličnosti sa neskrivenim antikomunističkim stavovima, saopštenja državnog sekretara u Ministarstvu pravde, kao koordinatora rada ovih komisija, i izjave pojedinih članova dve komisije, sugerišu o nameri nosilaca državne istorijske politike (državne institucije i predstavnici akademskog istorijskog revizionizma) da prikažu ravnogorski četnički pokret kao „jedan od dva antifašistička pokreta u Srbiji“, a zapovednika ovog pokreta kao „žrtvu posleratne državne represije“ kome je „uskraćeno pravo na grob“, iako je bio „prvi gerilac u okupiranoj Evropi“. Takođe, intencija revizionističkih subjekata podrazumeva i relativizovanje negativne istorijske uloge kvislinškog aparata, i pojedinih njegovih nosilaca (naročito kada je reč o Milanu Nediću, predsedniku kvislinške vlade), tokom perioda fašističke okupacije, 1941-1944. O ovome svedoči nekoliko sudskih rehabilitacija istaknutih protagonista kvislinškog aparata, kao i registrovanje velikog broja pripadnika ovog aparata (među kojima su navedena imena nesumnjivih ratnih zločinaca) u „Otvorenoj knjizi – registru žrtava“ Državne komisije za tajne grobnice pobijenih od 12. septembra 1944.
Stavovi koji su pojedini članovi dve državne komisije iznosili u javnosti bili su lišeni činjenica koje bi ukazivale na ratne zločine i saradnju sa nemačkim okupatorom vojno-policijskog aparata i političkih struktura odanih kvislinškoj vladi (pri čemu treba naglasiti da je reč o delu vojnih, policijskih i političkih struktura Kraljevine Jugoslavije koje su prihvatile otvorenu saradnju sa okupatorom). Prikrivanje činjenica od strane članova navedenih komisija o odgovornosti za ratne zločine i kolaboraciju još je izraženije kada je reč o odgovornosti pripadnika ravnogorskog četničkog pokreta.
Podsećamo da su veterani ravnogorskog četničkog pokreta 2004. zakonskim putem izjednačeni sa veteranima partizanskog pokreta,[1] što de facto predstavlja zvaničnu, državnu rehabilitaciju ovog pokreta. Ovakvi stavovi dodatno su doprinosili neprihvatljivom normalizovanju, neretko i viktimizaciji, pripadnika poraženih snaga, naročito pripadnika ravnogorskog četničkog pokreta.
Osnivanje Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Mihailovića, uporedo sa pokretanjem sudskog postupka za njegovu rehabilitaciju,[2] predstavlja završni čin državne rehabilitacije ravnogorskog četničkog pokreta.
Napori ka političkoj rehabilitaciji generala Mihailovića, nakon političkih promena 2000. mogu se pratiti na više ravni. Iako je monumentalizacija Mihailovićeve ličnosti započela još tokom Miloševićeve vladavine, o čemu, između ostalog, svedoči podizanje spomenika Mihailoviću u okviru memorijalnog kompleksa na Ravnoj Gori (1992), divinizacija ravnogorskog komandanta karakteristika je prve decenije ovog veka. Tokom ove decenije podignuto je nekoliko spomenika Mihailoviću: u Ivanjici (2003), u Lapovu (2006) i u Subjeli kod Kosjerića (2008).
Država je de facto rehabilitovala generala Mihailovića 15. maja 2005. učešćem predstavnika organa vlasti na proslavi na Ravnoj Gori, organizovanoj pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture Republike Srbije. Proslavi su prisustvovali Vuk Drašković, ministar spoljnih poslova Državne zajednice Srbije i Crne Gore i dvojica ministara u vladi Vojislava Koštunice, Dragan Kojadinović, ministar kulture i Vojislav Vukčević, ministar za dijasporu. Karakteristično je da je 17. jula 2009. zajednička delegacija Srpskog pokreta obnove, Demokratske stranke i Bezbednosno-informativne agencije položila venac na spomenik Dragoljuba Mihailovića na Ravnoj Gori.[3]
Radio-televizija Srbije, kao svojevrsni medijski organ vlasti, prikazala je sredinom 2002. osam epizoda dokumentarnog tv serijala „Ravnogorska čitanka“, nastalog prema publicističkom delu Ravnogorska istorijska čitanka (Beograd, 2001), koje je priredio Uglješa Krstić, koji ovaj tv serijal tumači kao „prilog dekomunizaciji srpske prošlosti“. Krstić, kao scenarista serijala, didaktički ističe: „Nemci su imali denacifikaciju, mi treba da imamo dekomunizaciju.“ Smeštajući pojavu ovog serijala u aktuelni politički trenutak i obrazlažući povode za njegov nastanak, Uglješa Krstić ističe: „Pošao sam od teze da se istina može kriti, ali ne i sakriti. Došlo je vreme, društvene okolnosti su takve, da saopštimo ono što znamo i ono što je puna istina o pokretu Draže Mihailovića. (…) ’Ravnogorska čitanka’ je nastala zato da bismo sabrali i na neki način popularno izložili ono što su pisali istraživači poput mladih istoričara Bojana Dimitrijevića, Koste Nikolića i drugih.“[4]
Nesporno je da uređivačka politika državne televizije umnogome duguje interesima vladajućih partija. Afirmisanje jednog kolaboracionističkog pokreta u programu državne televizije, i glorifikacija najznačajnijeg protagoniste ovog pokreta, jasno pokazuje odnos vladajućih građanskih partija, napose Demokratske stranke, prema istorijskom i ideološkom nasleđu ravnogorskog četničkog pokreta.
U udžbenicima istorije za završne razrede osnovne i srednjih škola (2002), general Mihailović i ravnogorski četnički pokret (Jugoslovenska vojska u otadžbini) prikazani su afirmativno, uz prećutkivanje odgovornosti ovog pokreta i njegovog komandanta za ratne zločine i saradnju sa okupatorom.[5] Podsećamo da su navedeni udžbenici publikovani bez prethodnog javnog konkursa.
Međutim, iako su pojedini jastrebovi „demokratskih reformi“, poput nekih istaknutih državnih funkcionera (Vladan Batić, Velimir Ilić, Milan St. Protić) početkom 2000-ih zagovarali rehabilitaciju Dragoljuba Mihailovića, najveći zahvati na oficijelnoj razini ka zvaničnoj političkoj rehabilitaciji Dragoljuba Mihailovića i normalizovanju njegove istorijske uloge, zabeleženi su osnivanjem Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića.
Osnivanje Državne komisije
Uoči osnivanja komisije, državni sekretar u Ministarstvu pravde Slobodan Homen izjavio je kako „potpuno podržava da se, jednom za sva vremena, otkrije ta strogo čuvana tajna o sudbini Draže Mihailovića; i ne samo njega već i svih ostalih koji su nevini stradali u prvim posleratnim danima, kako bismo razjašnjavajući prošlost konačno obezbedili budućnost novim generacijama“.[6]
Izlišno je napominjati da je konačna sudbina generala Mihailovića bila opštepoznata još od momenta njegovog sudskog pogubljenja (17. jun 1946. u Beogradu), kao što uvek treba napominjati da general Mihailović nije „nevino stradao“. Nepoznanica oko lokacije na kojoj su sahranjeni posmrtni ostaci generala Mihailovića emfatički se tumači kao „strogo čuvana tajna“, iako je ova nepoznanica rezultat opšteprihvaćene prakse nakon Drugog svetskog rata koja je podrazumevala da se osuđeni ratni zločinci ne sahranjuju u obeleženim grobnicama kako bi se unapred osujetila njihova moguća javna memorijalizacija i viktimizacija.
Nakon što je 14. aprila 2009. formirana Državna komisija za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, za članove komisije imenovani su Slobodan Radovanović, tadašnji zamenik Republičkog javnog tužioca i Slobodan Homen, tadašnji državni sekretar u Ministarstvu pravde, zatim Momčilo Pavlović, direktor Instituta za savremenu istoriju, Miladin Milošević, direktor Arhiva Jugoslavije u Beogradu, Miladin Gavrilović, tadašnji upravnik Zadužbine kralja Petra I na Oplencu i Dragan Vlahović, istoričar i novinar lista Politika.[7] Takođe, među članovima komisije pominjana su imena Koste Nikolića i Bojana Dimitrijevića, dvojice naučnih savetnika sa Instituta za savremenu istoriju, svakako najboljih poznavalaca Mihailovićeve biografije i autora nekoliko istorijskih monografija u kojima se potiskuje komandna i politička odgovornost generala Mihailovića za zločine i kolaboraciju formacija koje su priznavale njegovu komandu.[8]
Ukoliko uzmemo u obzir da su među članovima komisije figurirali Bojan Dimitrijević, tadašnji pomoćnik ministra za odbranu, Slobodan Homen, tadašnji državni sekretar u Ministarstvu pravde, i Slobodan Radovanović, tadašnji zamenik Republičkog javnog tužioca, izbor članova Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Dragoljuba-Draže Mihailovića jasan je indikator uloge države u kreiranju istorijske politike i, u ovom konkretnom slučaju, pokušaju viktimizacije istaknutog protagoniste Drugog svetskog rata na tlu Srbije, istorijske figure koja je na osnovu komandne odgovornosti bila odgovorna za mnogobrojne ratne zločine ravnogorskih četnika. Sem toga, treba naglasiti da su Slobodan Homen i Bojan Dimitrijević istaknuti članovi Demokratske stranke.
Ove indikacije potvrdila je izjava tadašnjeg predsednika Republike Srbije, Borisa Tadića, u odgovoru na pitanje, koje se često moglo čudi u javnosti, povodom opravdanosti potrage za Mihailovićevim grobom i forsiranja ove teme u vreme izražene društveno-ekonomske krize. Na pitanje da li je važno da se otkrije grob Draže Mihailovića, Tadić je odgovorio: „Veoma važno! Pripadam partizanskoj porodici, ali smatram da je, istorijski gledano, to važno.“[9]
Ministar za dijasporu u vladi Mirka Cvetkovića i član Srpskog pokreta obnove, Srđan Srećković prisustvovao je crkvenom pomenu generalu Mihailoviću 17. jula 2009. u Sabornoj crkvi u Beogradu i tom prilikom je „izrazio nadu da će sledeće godine pomen biti obavljen u skladu sa srpskim vojničkim običajima – na grobu rehabilitivanog generala“.[10]
Podrška provladinih medija radu komisije
Delatnost Državne komisije naišla je na značajnu podršku u provladinim dnevnim listovima (Politika, Večernje novosti, Blic, Press). Ovi listovi su, pozivajući se na pojedine članove komisije, objavljivali senzacionalističke i neproverene vesti u kontekstu rada dve komisije, koje su se pokazale kao notorne mistifikacije.
Tako na primer, dnevni list Press 7. juna 2009, nedugo nakon otpočinjanja prvih istraživanja u do tada nedostupnim arhivskim fondovima, saopštio je informacije koje kasnije neće biti potvrđene: „U jednom arhivu van teritorije Beograda pronađeni su dokumenti koji će iz korena promeniti dosadašnja saznanja o događajima s kraja 1944. i prve polovine 1945. godine i masovnim streljanjima koje su vršili predstavnici nove komunističke vlasti, saznaje Press nedelje u izvorima bliskim Državnoj komisiji za rasvetljavanje činjenica o pogubljenju Draže Mihailovića. Prema tim navodima, u pronađenoj arhivi nalaze se zapisnik i fotografije sa egzekucije generala Mihailovića, ali i brojni podaci o streljanjima, učesnicima i naredbodavcima zločina počinjenih prvih dana od dolaska komunista na vlast.“ O ovom navodnom otkriću državni sekretar Slobodan Homen je izjavio: „U pitanju je mala arhiva koja je decenijama bila zatvorena i niko joj nije imao pristup. Pretpostavlja se da su je napravili neki ozbiljni i odgovorni ljudi koji su želeli da se jednog dana ipak otkrije istina o svim zločinima. Biće to veliko iznenađenje za sve, ali je važno da se ta dokumenta sačuvaju, jer ima onih koji bi želeli da ih se dokopaju pre nego što budu obelodanjeni. Mnogi su postali nervozni kad se osetilo da je neko na tragu toj arhivi. O svemu će se više znati narednih dana, ali verujte da će ovi podaci odjeknuti kao bomba.” U tekstu se dodaje kako je Slobodan Homen potvrdio “da je arhiva pronađena i da se u njoj nalaze ‘širi podaci’, ne samo oni o smrti Draže Mihailovića. On je uveren da ne postoji opasnost da podaci budu ‘očerupani’ i ističe da bi oni već sutra trebalo da budu dostupni Komisiji. ‘U tim dokumentima se, između ostalog, nalaze i fotografije sa streljanja Draže Mihailovića, kompletna dokumentacija i zapisnik o izvršenju smrtne kazne. Ovo su potpuno novi podaci, jer arhiva nije otvarana od 1946. Fotografije su napravljene kako bi se državnom vrhu dokazalo da je nad Mihailovićem izvršena smrtna kazna. Arhiva se nalazi van Beograda, ali još ne želimo da kažemo gde tačno’, ističe Homen.”[11]
Iako se informacija o “velikom otkriću komisije”, odnosno o navodnom pronalasku decenijama skrivane dokumentacije (“fotografije sa streljanja Draže Mihailovića, kompletna dokumentacija i zapisnik o izvršenju smrtne kazne”) koja navodno rasvetljava nepoznanice vezane za sudsko pogubljenje generala Mihailovića pokazala kao obična mistifikacija, državni sekretar nije našao za potrebno da se izvini javnosti zbog iznošenja netačnih i neproverenih informacija.
Rezultati dvogodišnjeg rada komisije
Članovi komisije, istoričari Kosta Nikolić i Bojan Dimitrijević, u naučnom radu koji govori o novim saznanjima o hvatanju generala Mihailovića 1946, ističu kako je „osnovni zadatak komisije da utvrdi mesto streljanja generala Mihailovića“,[12] u čemu treba prepoznati osnovni motiv osnivanja komisije – pronalaženje posmrtnih ostataka generala Mihailovića.
Izjave članova komisije odaju jasan utisak da je namera državnih organa da omogući ekshumaciju zemnih ostataka generala Mihailovića. Izjave državnog sekretara Slobodana Homena tokom 2009. i 2010. trebale su da stvore utisak u javnosti kako je komisija na korak od utvrđivanja lokacije na kojoj su smešteni Mihailovićevi posmrtni ostaci. Javnost je obaveštena kako postoji jasna namera državnih organa da Mihailovićevi zemni ostaci budu traženi georadarom, uređajem za podzemnu sondažu.[13]
Međutim, godinu dana nakon osnivanja komisije u medijima su se pojavile špekulacije o „rasulu komisije“, usled međusobnih razmimoilaženja u stavovima i izjavama pojedinih članova.[14] Jedini konkretni rezultat rada komisije predstavlja dodatna potvrda validnosti decenijama zvaničnih i poluzvaničnih podataka o načinu hapšenja generala Mihailovića, saradnji Nikole Kalabića sa organima unutrašnjih poslova u lociranju Mihailovića 1946, autentičnosti grupnih fotografija Dragoljuba Mihailovića i Nikole Kalabića sa pripadnicima Uprave državne bezbednosti nakon hapšenja, i potvrda od ranije poznatog datuma pogubljenja (17. jul 1946).[15]
Tokom avgusta 2010. javnost je uveravana kako su saradnici komisije došli do „poverljive i dragocene dokumentacije iz britanskih arhiva“, koja bi trebalo da omogući nova saznanja o datumu i mestu pogubljenja, kao i o lokaciji na kojoj je Mihailović sahranjen. Međutim, istraživanja saradnika komisije samo su dodatno potvrdila navode pojedinih oficira Uprave državne bezbednosti o datumu i mestu pogubljenja. Iako je Slobodan Homen, navodno zahvaljujući dokumentaciji iz britanskih arhiva, najavio skoro lociranje grobnog mesta Dragoljuba Mihailovića („možda i pre 17. jula 2010. kada se navršava 64-godišnjica pogubljenja“), ova najava nije realizovana.[16]
Istoričar Miroslav Jovanović, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, imenuje „potragu za jednim dokumentom“ koji bi razrešio nepoznanicu o lokaciji Mihailovićevog groba, „najilustrativnijim primerom naučnog samozavaravanja istoričara, usled fetišizacije istorijskih izvora“. „Od prvog dana komisija traži nemoguće – tradicionalno shvaćenu pouzdanu činjenicu, tj. dokument o mestu gde je streljan i pokopan, odnosno neki izveštaj, zapisnik ili belešku načinjenu posle samog čina streljanja Draže Mihailovića. Komisija je dakle krenula od pretpostavke da svaki događaj u prošlosti mora imati svoj odraz u dokumentima, odnosno da je sva prošlost sadržana u dokumentima, Pri tom, potpuno je prenebregnut kontekst u kome se događaj odigrao.“[17]
Jedan od članova komisije, Miladin Gavrilović, povodom kazivanja državnog sekretara Slobodana Homena o otkriću navodno dragocene arhivske građe u Londonu, nazvao je ove tvrdnje „običnim zamajavanjem javnosti“ i „običnim glupostima“, dodavši kako je po njegovom mišljenju do iznošenja novih detalja obično dolazilo „u kriznim trenucima“. „Država je izlazila sa novim dokazima, koji ne dokazuju ništa, i kad je bio veliki pad dinara, i uoči dolaska MMF-a, i sad kada se ponovo zaoštrila kriza oko Kosova“.[18]
Nakon dvogodišnjeg rada, članovi komisije su 14. aprila 2011. predstavili „nalaze na utvrđivanju činjenica o pogubljenju komandanta JVuO“. Međutim, ovom prilikom samo su dodatno potvrđene već poznate činjenice, uz razjašnjenje određenih nedoumica (nekadašnji zatvor na Adi Ciganliji kao verovatna lokacija pogubljenja, indicije o premeštanju zemnih ostataka generala Mihailovića iz primarne grobnice na Adi Ciganliji), koje nemaju relevantan značaj za javnost i istorijsku nauku.[19]
Ministarstvo pravde duguje objašnjenje čijom političkom voljom je odlučeno formiranje jedne izlišne i neefikasne komisije čija delatnost је finansiranа sredstvima građana Republike Srbije.
Neuspeo pokušaj potrage za Mihailovićevim grobom na Adi Ciganliji i kulminacija medijske viktimizacije generala Mihailovića
U potragu za zemnim ostacima generala Mihailovića uključila se, u međuvremenu formirana, Državna komisija za tajne grobnice pobijenih od 12. septembra 1944. Iskopavanja na lokaciji za koju se pretpostavljalo da predstavlja mesto na kome je streljan Mihailović započela su 18. juna 2011. na beogradskom rečnom ostrvu Ada Ciganlija. Nakon dvogodišnje bezuspešne „potrage za jednim dokumentom“ kojim bi bilo utvrđeno mesto na kome su pohranjeni Mihailovićevi posmrtni ostaci, odlučeno je da se pristupi lokaciji za koju su saradnici Državne komisije za utvrđivanje okolnosti smrti generala Dragoljuba-Draže Mihailovića verovali da krije „tajnu grobnicu“.
Dnevni list Politika, objavio je 19. juna 2011. optimistički intoniranu vest o pronalaženju „tajne grobnice na Adi Ciganliji“ u kojoj su navodno „otkriveni ostaci ljudskih kostiju“, tokom prvog sondiranja terena („probno iskopavanje“) koje su obavili saradnici Državne komisije za tajne grobnice posle 12. septembra 1944, na čelu sa sekretarom komisije Srđanom Cvetkovićem. U tekstu se sugeriše kako će „DNK analiza pokazati“ da li su navodno pronađene ljudske kosti „deo posmrtnih ostataka Dragoljuba Mihailovića“. Novinar Politike, Milan Četnik, piše kako su se „tačno u podne“ istoričar Srđan Cvetković, pravnik Vladimir Petrović „iz Tužilaštva za ratne zločine“ i Blažo Đurović, vlasnik privatnog preduzeća za geodetske radove (rođak poznatog ravnogorca Đure Đurovića), kao i potpisnik teksta, „dohvatili ašova, krampa i lopate savlađujući ledinu tvrdu kao kamen“, u nameri da otpočnu otkopavanje na lokaciji za koju su smatrali da krije „mračnu tajnu“. „A onda, posle nekoliko udaraca ašovom potpisnika ovih redova, lopata u rukama Blaže Đurovića, izvukla je u 14 časova i 14 minuta ljudsku kost (kurziv: M.R) dugu oko osam santimetara, što je grupici kopača bio znak da su na pragu odgonetke mračne tajne i da je moguće, makar u ovom slučaju, neutralisati zaumnu boljševičku kaznu oduzimanja prava na grob.“[20]
Provladin nedeljnik NIN takođe je preneo informaciju o navodnom pronalasku zemnih ostataka generala Mihailovića, nazivajući generala i druge ratne zločince streljane i sahranjene na tajnoj lokaciji u Beogradu 17. jula 1946, „žrtvama“. „Tik do zida, na samo metar dubine, iskopano je 15 kostiju i pronađene su metalne žice za koje se sumnja da su delovi od lisica kojima su žrtve bile vezane.“[21]
Dnevni list Press objavio je pretpostavku koju je izneo istoričar Srđan Cvetković: „Ostaci kostiju verovatno pripadaju generalu Draži Mihailoviću, pošto je prema svedočenjima on u grupi ubijen poslednji.“ „Otkriće posmrtnih ostataka na mestu gde su pogubljeni Draža i njegovi saborci otvara mogućnost da ipak nije došlo do premeštanja, već da su to ’podmetačine koje su poslužile da se sakrije prava istina’.“[22]
Dnevni list Večernje novosti objavio je informaciju dobijenu, kako se navodi, iz Državne komisije za tajne grobnice posle 12. septembra 1944, koja predstavlja nastavak viktimizacije generala Mihailovića. Prema ovim tvrdnjama, zemni ostaci generala Mihailovića su nakon streljanja „isečeni sekirom“. „To bi moglo da objasni, kažu u Komisiji, zašto su pri probnoj ekshumaciji nađene rasparčane kosti.“[23]
Intenzivna pretraživanja na mestu za koje su članovi komisije pretpostavili da predstavlja potencijalno grobno mesto generala Mihailovića započela su početkom avgusta 2011. Ekspertiza pronađenih kostiju usledila je na Institutu za sudsku medicinu Medicinskog fakulteta u Beogradu.
Blažo Đurović, kao jedan od učesnika istorijskog prekopavanja Ade Ciganlije izneo je uverenje da je ovi iskopavanjem pronađena masovna grobnica. „Na osnovu ranijih iskustava u iskopavanjima grobnica, možemo da pretpostavimo da su u pitanju ostaci više leševa. Prvi ostaci koje smo našli pripadaju starijim ljudima. To ćemo sa sigurnošću moći da kažemo tek nakon što se obrade DNK analize. Naše je bilo da otkrijemo da li na ovom mestu ima grobnica i ovaj istorijski zadatak smo obavili.“[24]
Nekoliko dana nakon probnog iskopavanja na Adi Ciganliji i pronalaska neindentifikovanih kostiju, sekretar Državne komisije za tajne grobnice u obraćanju javnosti nije izrazio sumnju u pripadnost pronađenih kostiju iznevši insinuaciju o „pokušaju spaljivanja dokaza“, sugerišući kako su zemni ostaci generala Mihailovića možda spaljeni na lokaciji na kojoj je izvršeno probno iskopavanje: „Na ovom mestu su, osim oprljenih delova desetak kostiju iskopane i lisice, a prema rečima člana komisije, istoričara Srđana Cvetkovića, nađeni tragovi ukazuju na pokušaj spaljivanja dokaza. ’Do mesta se došlo na osnovu identičnih iskaza četiri svedoka zatočenih u zatvoru na Adi i izjave oficira Ozne. Osuđena lica su brodom dovezena, zatvorenici su iskopali raku i osuđenici su ispred zida streljani’, prenosi Cvetković i dodaje da su Komisija i policija završili svoj deo posla, a da je sada na potezu tužilaštvo.”[25]
Povodom vesti o navodnom pronalasku posmrtnih ostataka generala Mihailovića oglasio se i Vuk Drašković, lider Srpskog pokreta obnove, koalicionog partnera Demokratske stranke u tadašnjoj Vladi Republike Srbije, kazavši kako je ova vest „veliki dan za Srbiju, njegovu stranku i istinu“, založivši se za podizanje memorijalnog centra posvećenog generalu Mihailoviću na mestu na kome je general navodno pokopan. „Vrlo sam uzbuđen, a zanimljivo je da su ostaci nađeni blizu krsta koji sam davno zabo i markirao mesto grobnice. Sada konačno država treba da se angažuje i Draži podigne memorijalni centar. Skroman kakav je i Draža bio i to je najmanje što može da se uradi za njega i sve žrtve komunizma.”[26]
Državni sekretar Slobodan Homen nedugo nakon probnog iskopavanja na Adi Ciganliji izjavio je kako mu je „drago što su rezultati pretrage terena na Adi Ciganliji potvrdili dokaze do kojih je došla Komisija za utvrđivanje istine o smrti Dragoljuba Mihailovića – da je zatvor bio na mestu koje su označili svedoci u iskazima, i da je postojala krečana u koju su bačena tela streljanih”. Sem insinuiranja o navodnoj krečani, Homen je dodatno obmanuo javnost kazivanjem o pronalasku navodne masovne grobnice na navedenoj lokaciji: „U pitanju je masovna grobnica obima tri puta četiri metra, u kojoj je sahranjeno od sedam do devet osoba, zajedno sa lisicama. To je dokaz da su u pitanju zatvorenici koji su tu najverovatnije i streljani, a pronađeni ostaci gašenog kreča i nagorelih kostiju ukazuju na pokušaje da se tragovi unište. Reč je o ostacima više skeleta, a čiji su tačno pokazaće DNK analiza. Važno je da se tačno utvrdi kome ostaci pripadaju, jer su u toj masovnoj grobnici, prema iskazima svedoka, završili najviši predstavnici nekadašnje vlasti i generali. Njihove porodice zaslužuju da znaju istinu.”[27] U izjavi za jedan drugi provladin dnevni list, državni sekretar Homen je izjavio da su osim generala Mihailovića na ovoj lokaciji „ubijeni i neki vodeći političari tog vremena”, nazivajući ova lica „žrtvama”. „Ekshumacija će se odnositi na sve žrtve.”[28] Međutim, informacije o pronalasku “masovne grobnice” uskoro su se pokazale kao netačne.
Kvislinški martirologijum
Ko su bili „vodeći političari tog vremena”, koje je viktimizirao državni sekretar? Istog dana kada je streljan general Mihailović, streljane su sledeće ličnosti: Dragomir-Dragi Jovanović (jedan od najpoverljivijih saradnika nemačkog okupatora u Beogradu i Srbiji, glavni organizator policijskih službi u Beogradu, upravnik grada Beograda), Kosta Mušicki (pukovnik, komandant Srpskog dobrovoljačkog korpusa), Boško Pavlović (pukovnik, pomoćnik komandanta Srpske državne straže), Tanasije Dinić (zamenik komesara unutrašnjih poslova u komesarskoj vladi Milana Aćimovića i ministar unutrašnjih poslova i ministar socijalne politike i narodnog zdravlja u vladi Milana Nedića), Velibor Jonić (ministar prosvete u vladi Milana Nedića), Đura Dokić (ministar saobraćaja u vladi Milana Nedića), Miloš Glišić (major, jedan od zapovednika tzv. legalizovanih četnika na području zapadne Srbije), Radoslav-Rade Radić (četnički zapovednik na području između Banja Luke i Teslića). Sva navedena lica učestvovala su u neposrednoj saradnji sa nemačkim okupatorom kada je reč o sprovođenju mera za uništavanje oslobodilačkog pokreta.
Učesnici istorijskog prekopavanja jednog beogradskog rečnog ostrva (pri čemu mislimo na opisano „probno iskopavanje“), u cilju „neutralisanja zaumne boljševičke kazne“, uskoro su bili prinuđeni da se suoče sa vlastitom zabludom. Mesec dana nakon senzacionalističkih vesti o navodnom pronalaženju zemnih ostataka generala Mihailovića, usledila je vest o tome kako nađene kosti nisu ljudskog porekla. Može se naslutiti da su članovi komisije ovu informaciju prikrivali nekoliko nedelja, kako bi izbegli moguća osporavanja i ismejavanja u javnosti. Sem toga, iako su se najave o pronalasku „masovne grobnice“ na Adi Ciganliji, u kojoj su prema rečima Slobodana Homena sahranjeni „vodeći političari“, pokazala kao netačna, državni sekretar i članovi dve komisije nisu našli za potrebno da se izvinu javnosti zbog plasiranja netačnih informacija. Entuzijastična zamisao koja nije urodila očekivanim antropološkim nalazima, pravdana je potom od strane realizatora ove zaludne inicijative (Srđan Cvetković) nedovoljno ubedljivim motivima, koji prikrivaju prave motive: „Mi i nismo imali zadatak da nađemo posmrtne ostatke, već da proverimo da li su tačni nalazi do kojih je došla Komisija za otkrivanje istine o Draži Mihailoviću.“[29] Pri tom, sekretar Cvetković nije obrazložio otkud onolika medijska pompa povodom pronalaska navodne masovne grobnice i navodnih zemnih ostataka generala Mihailovića. Provera o kojoj govori Cvetković mogla se odigrati bez jedne ovakve medijske pompe.
Provladini mediji povodom potrage za ostacima generala Mihailovića nastavili su da obmanjuju javnost. Tako je u Večernjim novostima objavljena informacija da izvesni Vladan Vasiljević („u ime uticajnih prvaka četničke emigracije u američkoj saveznoj državi Ohajo“, pozivajući se na „tajne informacije dobijene iz krugova u SAD, svojevremeno bliskih Milovanu Đilasu“) tvrdi da je Mihailović likvidiran zasebno, kao i da je uoči likvidacije navodno fizički zlostavljan od strane jednog visokog funkcionera političke policije (Slobodan Penezić Krcun), koji ga je potom likvidirao pucajući mu u glavu, kao i da su svedoci ove likvidacije kasnije tajno fizički uklonjeni, ne navodeći njihova imena. „Pred Krcuna su dovedena dva osuđenika Šiptara, kojima je naređeno da Dražin leš iseku na komade i da ih stave u kutije. Agenti Ozne i Krcun su sa tim kutijama zatim odvezeni na dunavski most. Šiptarima je naređeno da sa mosta kutije razbacaju u Dunav.”[30] Navedeni tekst predstavlja prilog učvršćivanju vrlo prisutnog antialbanskog sentimenta u srpskim medijima.
Jedan od članova komisije, Miladin Gavrilović, osvrnuo se na senzacionalistički intonirane vesti o pronalaženju „ljudskih kostiju“ na Adi Ciganliji: „Insistiralo se na tome da se ceo slučaj zaključi bez obzira na to da li ćemo grob pronaći na Adi Ciganliji, Velikom ratnom ostrvu, u Lisičjem potoku ili pak nigde. Važno je bilo da se što pre nešto pronađe, da mediji prenesu spektakularnu vest, da neko postavi grobno obeležje na mesto gde groba uistinu nema, i da se ceo slučaj što pre zaboravi.“[31]
O neuspehu u potrazi za zemnim ostacima generala Mihailovića, odnosno o završetku iskopavanja na pretpostavljenom mestu njegovog ukapanja, javnost je obaveštena posredstvom prof. dr Marije Đurić sa Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu koja je rukovodila timom koji je vršio istraživanja na lokaciji ovog savskog ostrva. Ona je potvrdila da tokom višenedeljnog iskopavanja na ovoj lokaciji nisu pronađeni „nikakvi posmrtni ostaci Draže Mihailovića, niti ljudske kosti“.[32]
U jednom kasnijem tekstu, učesnik istorijskog prekopavanja na Adi Ciganliji, novinar Politike Milan Četnik, izneo je rekapitulaciju rezultata potrage za Mihailovićevim ostacima na ovom ostrvu: „Skeniranje georadarom i arheološki, kopački zahvat pokazali su da nije bilo dubinskih poremećaja u slojevima zemljišta, odnosno da tu nije bilo pokapanja ubijenih žrtava čija bi tela, posle, bila izmeštena.“[33]
Pronalaženje Mihailovićevih zemnih ostataka omogućilo bi trajno monumentalizovanje njegove ličnosti, kojoj je u dominantnom medijskom diskursu namenjen mučenički karakter, čime bi bila ostvarena značajna pobeda „nekrofilnog antikomunizma“ u Srbiji, kao što bi potencijalno omogućilo iniciranje potrage za zemnim ostacima drugih istaknutih istorijskih figura iz antikomunističkog korpusa koji su stradali nakon oslobođenja.
Istoričar sa Instituta za savremenu istoriju, istaknuti član Demokratske stranke, pomoćnik ministra odbrane i član Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenje generala Dragoljuba-Draže Mihailovića, Bojan Dimitrijević, nedugo nakon osnivanja komisije, u javnosti je iskazao čuđenje „zašto ne istražujemo i okolnosti stradanja generala Nedića“.[34] Pri tom је Dimitrijević iskazao afirmativan stav o istorijskoj ulozi generala Nedića: „General Nedić je pozitivna ličnost u istoriji Srbije u Drugom svetskom ratu.“[35] „Smatram da je Milan Nedić tragična figura naše prošlosti, ličnost koju bi trebalo rehabilitovati ili, bar, izvršiti revalorizaciju njegove istorijske uloge i značaja.“[36]
Takođe, Dimitrijević je iskazao nadanje o rehabilitaciji Milana Nedića i Dimitrija Ljotića: „Verujem da će ipak doći i do njihove rehabilitacije, ako ne uskoro, onda u nekom narednom vremenu, kada više nijedan akter tih događaja ne bude naš savremenik.“[37]
Kosta Nikolić, Dimitrijevićev kolega sa Instituta za savremenu istoriju i takođe član Državne komisije za utvrđivanje okolnosti pogubljenja generala Mihailovića, izneo je u javnosti sledeći stav: „Prema mom kritičkom sudu u pravu su bili oni koji su izgubili rat 1945. godine“.[38]
Isto tako, istoričar sa Instituta za savremenu istoriju i sekretar Državne komisije za tajne grobnice, Srđan Cvetković, izneo je afirmativan stav o predsedniku kvislinške vlade i nesumnjivom ratnom zločincu Milanu Nediću: „U jednom teškom trenutku po Srbe, nevoljno je prihvatio zadatak da radi na spašavanju naših ljudi, pri čemu je potpuno uvažavao i cenio realne političke i vojne prilike. Bio je pragmatičar, na isti način kao što su, recimo, bili Zoran Đinđić ili knjaz Miloš Obrenović. Međutim, kada je reč o saradnji sa nemačkim okupacionim vlastima, podsetiću samo na jedan podatak: tokom Prvog svetskog rata, nakon prelaska naše vojske u Albaniju, civilnim vlastima u zemlji je naloženo da sarađuju sa okupatorom kako bi se olakšao život narodu i pomogao mu da preživi. Zbog takvog rada mnogi su posle oslobođenja i odlikovani. Logično je pitanje zašto to nije važilo i za Nedića.“[39]
Podsećamo da Milan Nedić nije bio nekakav predsednik seoske opštine ili gradonačelnik nekakve palanke u Srbiji uoči nemačke okupacije 1941, već predsednik kvislinške vlade (od 29. avgusta 1941).
„Ekonomija groba“
O ideološkoj i političkoj dimenziji potrage za zemnim ostacima i eventualnog pronalaska grobnog mesta generala Mihailovića u kontekstu „ekonomije groba“, vrlo zanimljivo zapažanje izneo je prof. Todor Kuljić.
„Potraga za grobom D. Mihailovića i sudski proces na kom se odlučuje o njegovoj rehabilitaciji treba da budu krunsko svedočanstvo komunističkog nasilja nad srpskim rodoljubom, žrtvonošom nacionalnog oslobođenja? Markiranje ključne žrtve uvek je ubedljivije od bezlične martirologije. Ubistvo važnog pojedinca (S. Radića, kralja Aleksandra, D. Mihailovića) može čak biti osnova novog nultog časa: od tada je krenulo sve naopako. Eventualnom rehabilitacijom D. Mihailovića bio bi reakcentovan antifašizam. Partizanski antifašizam bio bi ozbiljno uzdrman. Kako bilo, autentični zemni ostaci bili bi impozantan simbolički ‘dokaz’ Čičinog stradanja, a njegov grob bi se verovatno pretvorio u zavetno mesto sećanja na najveću srpsku žrtvu. Mesto sećanja aktivira afektivni potencijal. To je moralna ekonomija groba. Grobovi imaju važno mesto u ekonomiji pamćenja. Intronizacija novih svetlih grobova markira izmenu istorijskog pamćenja. Neretko je to opredeljivanje za novi identitet. U tom smislu i monarhističke kripte nisu obične rake, nego grobovi koji dodatno emocionalizuju revizionističku polarizaciju na dželate i žrtve u Srbiji i njegovim pristalicama osiguravaju krupan simbolički kapital u političkoj utakmici.”[40]
Zaključak
Osnivanje dve državne komisije za preispitivanje i normalizovanje uloge snaga kolaboracije u Srbiji 1941-1944, uporedo sa pokretanjem medijske kampanje „Otkopavanje istine“,[41] predstavlja politički projekat Demokratske stranke. U ovom političkom i medijskom projektu tada vladajuća Demokratska stranka imala je značajnu podršku Instituta za savremenu istoriju. Pokretanje političke i medijske kampanje, opravdavanih potrebom za ispravljanjem navodnih istorijskih nepravdi, imalo je za cilj sticanje političkog kapitala u čemu treba prepoznati hipokriziju vladajuće politike koja je bila odgovorna za katastrofalnu socijalnu i ekonomsku politiku, koja je rezultirala pogoršanjem socijalnog položaja većine stanovnika Srbije. Definisanje istorijske politike nakon političkih promena 2000. imalo je za cilj da pruži dodatno istorijsko opravdanje poretku restaurisanog kapitalizma. Revolucionarni subjekat koji je tokom Drugog svetskog rata na tlu Jugoslavije omogućio socijalnu revoluciju uporedo sa borbom za oslobođenje zemlje od fašističkog okupatora u službenom neoliberalnom poretku sećanja predstavljen je kao snaga koja je zasnovala političku vlast zahvaljujući revolucionarnom teroru i posleratnoj državnoj represiji. S obzirom da je pobeda jugoslovenskog komunističkog pokreta osujetila restauraciju predratnog društveno-ekonomskog poretka koji je istorijski prihvatljiv zagovornicima vladajuće ideologije nakon 2000, nosioci državne istorijske politike nastoje da protivnike jugoslovenskih komunista iz redova snaga kolaboracije rasterete negativnog istorijskog nasleđa. U dominantnom medijskom diskursu koji je pratio rad dveju komisija, prećutkivana je odgovornost snaga kolaboracije za ratne zločine i saradnju sa okupatorom.
