Na tragu otpora u centru Beograda

Na ovom linku možete naći video i audio vodič "Otpor u centru" 

_________

Obilazak je realizovala radna grupa koja je istraživala i prezentovala nekoliko istorijskih lokacija stradanja i pružanja otpora fašističkom okupatoru i njegovim domaćim kolaboracionistima u centru Beograda.

Grupu od pedesetak prisutnih, koja se okupila ispred Prirodno matematičkog fakulteta Milan Radanović je podsetio na izvanredan doprinos stanovnica/ka Beograda tokom Drugog svetskog rata organizovanoj borbi protiv fašizma, u uslovima koji su bili daleko teži od borbe protiv okupatora na slobodnim partizanskim teritorijama. Tokom javnog vođenja upriličen je obilazak nekoliko istorijskih lokacija stradanja i otpora pripadnika/ca antifašističkog pokreta, kako bi se apostrofirali pojedini događaji iz istorije NOP-a u Beogradu i kako bi se podsetilo na mesta stradanja pripadnika/ca pokreta otpora. Bilo je reči organizovanom političkom otporu KPJ, revolucionarne organizacije koja je u momentu okupacije već imala dvadesetogodišnje iskustvo ilegalnog političkog rada, čiji su članovi već iskusili političku represiju, tj. teror predratne političke policije i koja je bila nosioc antifašističkog pokreta otpora u Beogradu. Takođe apostrofirane su i individualne inicijative i prakse otpora u glavnom gradu.

Početna tačka javnog vođenja upriličena je na lokaciji nekadašnjeg beogradskog zatvora Glavnjača, u Ulici braće Jugovića. Istaknuta je činjenica da se na mestu ovog zatvora nalazilo i sedište predratne političke policije, tj. 4. odeljenja beogradske Opšte policije, iz čijih redova je nacistički okupator regrutovao kvislinšku Specijalnu policiju. Takođe, ukazano je na značaj predratnog antifašističkog pokreta u Beogradu (koji je najsnažnije uporište imao na Beogradskom univerzitetu), s obzirom na činjenicu da su pripadnici/ce ovog pokreta brutalno represirani od strane monarhističke policije, upravo unutar zidina zatvora Glavnjača. Takođe, ukazano je na čitav niz javnih manifestacija antifašističkog karaktera tokom 1930-ih, od kojih su mnoge nasilno ugušene od strane žandarmerije, uz upotrebu vatrenog oružja.

U Ulici Zmaja od Noćaja, na simboličan način memorijalizovana je jedna konkretna akcija pripadnika/ca NOP-a u Beogradu. Reč je o atentatu na dvojicu agenata Specijalne policije koji su izvršila četvorica članova jedne udarne skojevske grupe, 6. marta 1942. Atentati na predstavnike represivnog kvislinškog aparata bili su očajnički pokušaj beogradskih komunista da zadaju udarac neprijatelju, da onespokoje protivnika, da se makar simbolično osvete fašistima, tj. konkretnim zločincima. Takođe, istaknuta je činjenica da su glavninu učesnika/ca u akcijama oružanih prepada na naoružane neprijateljske vojnike i žandarme, malobrojnih atentata, otmica zatočenih komunista/kinja, kao i brojnih diverzija, činili pripadnici/e SKOJ-a. Ukazano je na istorijsku pozadinu ove činjenice.

Na istom mestu Rena Redle je podsetila prisutne na otpor pojedinaca i pojedinki koji su nakon uvođenja antijevrejskih mera 1941. pokazali izuzetnu požrtvovanost i hrabrost skrivanjem Jevreja u svojim kućama. Posebnom naredbom  Jevreiji su pod pretnjom smrću, morali da se prijave nemačkoj policiji koja ih je obeležila žutim trakama.  Ubrzo novom naredbom svi Jevreji i Romi su bili isključeni iz javnog i privrednog života. Oduzimala im je imovina, imali su obavezu da se registruju i da se jave na prisilni rad. To je bio uvod u masovno ubijanje romskih muškaraca i uništenje jevrejskog stanovništva u Srbiji.  U to vreme većina beogradskih Jevreja je živela na Dorćolu. Ukupan broj Jevreja u Beogradu je bio oko12.000, od njih se oko 3000 nisu prijavili policiji nego su se skrivali ili pobegli. Kad je počeo hapšenje, bilo je pojedinaca, često i čitavih lanaca ljudi, koji su pomagali Jevrejima na razne načine i sa time rizikovali vlastiti život. Skrivali su čitave porodice ili decu, a nabavljali su im i lažne papire i propusnice. 
Istaknut je primer obućara Pala Žambokija, koji je imao obućarsku radionicu u Dubrovačkoj ulici. Žamboki je tokom rata skrivao decu porodice BenAvram u kući svoje poznanice. Probleme su počeli kad je jedan poznanik saznao gde je Pal smestio jevrejsku decu a zatim počeo da ga ucenjuje. Pal je morao hitno sa decom da napusti Beograd kada je prešao kod svoje rodbine koja je živela u mađarskom delu okupirane Jugoslavije.

Tokom vođenja u ulici Cara Lazara ispred kuće u kojoj se nalazilo središte Omladinske sekcije ženskog pokreta bilo je reči o politizaciji feminističkog pokreta sredinom tridesetih godina. Omladinska sekcija, osnovana 1935. godine, pored specifično ženskih zahteva (opšti zahtevi Ženskog pokreta: jednake nadnice za muškarce i žene, 40satna radna nedelja, zabrana dečijeg i noćnog rada za žene, vraćanje dodatka na skupoću, ukidanje celibata učiteljicama, ravnopravnost muža i žene u braku, puna zaštita vanbračne dece i izjednačavanje statusa bračne i vanbračne dece, slobodno raspolaganje vlastitom imovinom ženama u braku, ozakonjenje ženskog rada u domaćinstvu kao profesije) isticala je da borbu žena ne posmatra izolovano od borbe naroda i da su žene za sve zahteve naroda za slobodu. Zadatak Omladinske sekcije, koja je radila pod neposrednim rukovodstvom KPJ, bio je da okupi omladinke iz najširih slojeva za prava žena i da ih vaspitava u duhu protiv fašizma i rata. Ana Vilenica je podsetila prisutne i na rad aktivistkinja na izdavanju progresivnog lista Žena danas namenjen političkom vaspitavanju žena i buđenju svesti o njihovim pravima. U listu je ntifašistički i antiimperijalistički stav izražavan u vešto stilizovanim člancima. Izlazio je do 1940. kada je broj 30.  zaplenjen nakon čega je zabranjeno izdavanje časopisa.

Učesnici/ce javnog vođenja imali su priliku da posete dve istorijske lokacije na kojima su bili smešteni zatvori gde su isleđivani i mučeni brojni pripadnici/ce i simpatizeri/ke NOP-a u Beogradu. Reč je o zatvoru Specijalne policije na Obilićevom vencu (zgrada i danas postoji) i zatvoru Gestapoa na Trgu Marksa i Engelsa (danas: Trg Nikole Pašića), koji se nalazio u zgradi predratnog Okružnog suda koja je porušena u savezničkom bombardovanju 1944. Ukazano je na strukturu represivnog aparata kao i na strukturu uhapšenika/ca ova dva zatvora. Navedeno je nekoliko paradigmatičnih primera herojskog držanja pred pripadnicima fašističke policije koji su na najsvirepije načine nastojali da nateraju žrtve da odaju svoje aktivnosti kao i aktivnosti svojih saboraca/kinja.

Takođe, u kontekstu kazivanja o brutalnim metodama okupatorskog i kvislinškog represivnog aparata, ukazano je na primer petorice komunista javno obešenih na Terazijama 11. avgusta 1941. Učesnici/ce javnog vođenja obavešteni su o razlozima egzekucije petorice komunističkih talaca kao i o inspiratorima ovog zločina. Istaknut je nedopustiv primer nedavne svojevrsne memorijalizacije Dragog Jovanovića, okupacionog predsednika opštine grada Beograda, jedne od ličnosti koje su bili najodgovorniji za ovaj zločin, kao i za brojne druge zločine na stanovništvom glavnog grada. Iako je Jovanović opštepoznati i nesumnjivi ratni zločinac i fašista, ukazano je na činjenicu da je 2007. portret ovog zločinca javno istaknut u jednoj od sala Skupštine grada Beograda.

U okviru ovog javnog vođenja, ukazano je na značaj vrlo intenzivnih borbi za oslobođenje Beograda, od 14. do 20. oktobra 1944, kada su se neki od najdramatičnijih borbi odigravele upravo u strogom centru grada. Mića Petrović, veteran NOB-a i svedok ovih događaja, kazivao je o zauzimanju palate Albanija, kao dominantne visinske tačke u centru grada, čije osvajanje je na simboličan način predstavljalo okončanje okupacije Beograda.

Obilazak je pripremila radna grupa koju su činile/i: Milan Radanović, Rena Redle, Milan Radanović, Mara Puškarević i Ana Vilenica. Grupu su kroz grad vodili: Milan Radanović, Rena Redle, Ana Vilenica, Mića Petrović i Tanja Marković.

Voditeljica radne grupe: Ana Vilenica
Ideja i koordinacija organizovanih vođenja: Rena Redle
Vodiči/ce: Milan Radanović, Mića Petrović, Tanja Marković, Rena Redle i Ana Vilenica
Organizacija i produkcija: Kulturni centar Rex/ fond B92
Realizovano uz pomoć: Kancelarije za jugoistočnu Evropu fondacije Roza Luksemburg