Obilazak Jasenovca, Donje Gradine i Stare Gradiške

OBILAZAK SPOMEN-PODRUČJA JASENOVAC, SPOMEN-PODRUČJA DONJA GRADINA I LOGORSKIH OBJEKATA U STAROJ GRADIŠKI
Subota, 09. Jun 2012. godine
 

U okviru aktivnosti projekta Poseta Starom sajmištu / Staze  u subotu 09. juna 2012. godine za 41 učesnika i učesnicu organizovan je studijski oblizak Spodručja Jasenovac (Republika Hrvatska), Spomen-područja Donja Gradina (Federacija Bosne i Hercegovine-Republika Srpska) i logorskih objekata u Staroj Gradiški (Republika Hrvatska). Obilazak ovih lokacija organizovan je zarad kompletnijeg i kompleksnijeg sagledavanja istorijskih činjenica, ali i zarad boljeg uvida u prošle i savremene politike i prakse sećanja na Drugi svetski rat, Holokaust, genocide i ratne zločine. Cilj ove jednodnevne ekskurzije, pored odavanja pošte nevinim žrtvama logora i upoznavanja sa istorijskim činjenicama logorskog kompleksa Jasenovac, bio je i da se razmotre pitanja kao što su istorijski kontekst u kome nastaju i u kome se događaju izvesne istorijske , kao što su u ovom konkretnom slučaju ustaška ideologija i pokret, selekcija i dostupnost ču vezi sa ovim pojavama, ali i načina na koji je interpretacija postojećih istorijskih činjenica i pojava ukorenjena i zavisna u odnosu na društveno-politički kontekst u kome se događa. Aktuelna muzejska postavka na lokalitetu Jasenovac u okviru Memorijalnog muzeja pružila je mogućnost da se razmatra ništa manje bitna tema kao što je reprezentacija istorijskih fakata široj publici i edukativna uloga muzejskih postavki u savremenom društvu.

PRIPREME ZA STUDIJSKU POSETU
Za sve učesnice i učesnike studijskog obilaska pre samog putovanja pripremljen je izbor iz relevantne istoriografske literature kako bi se na prikladan način upoznali sa činjenicama i problematikom u vezi sa osnivanjem, funkcionisanjem i kasnijim izučavanjem logora Jasenovac. Uoči puta elektronskom poštom prosleđeni su im linkovi internet adresa na kojima su mogli da se upoznaju sa osnovnom istorijskom faktografijom, dok su im tokom samog puta podeljeni ili na uvid dati tekstovi ili izvodi iz tekstova istoričara Mr Antuna Miletića i Dr Jovana Mirkovića:
1.    Antun Miletić, Koncentracioni Logor Jasenovac. Ubijeni u koncentracionom Logoru Jasenovac 1941-1945. Gambit, Beograd
2.    Antun Miletić, NDH-Koncentracioni Logor Jasenovac 1941-1945, Beograd 2010.
3.    Jovan Mirković, Jasenovac:istorija i istoriografija. Neka otvorena pitanja o logoru Jasenovac u istoriografiji, Muzej žrtava genocida, Beograd    
U ciljeve studijskog putovanja učesnici i učesnice bili/e su, tokom vožnje ka odredištu, uvedeni kroz kraću raspravu o tome kako različiti političko-društveni konteksti oblikuju našu interpretaciju izvesnih istorijskih pojava. Prethodno pomenuti problemi o poznavanju i razumevanju konteksta istorijskih događaja kao i njihovoj interpretaciji razmatrani su na studiji slučaja interpretacije i razumevanja razvoja ustaškog pokreta. Naime, kroz komparativnu analizu stranica o ustaškom pokretu na Wikipediji na srpskom i na hrvatskom jeziku stručni saradnik na projektu i učesnik studijske posete Milan Radanović je kroz niz komentara i zapažanja osporio neutralnost oba teksta, ali je saputnike uveo i u kompleksnu problematiku interpretacije postojećih istorijskih činjenica, zanemarivanja i previđanja jednih i isticanja drugih pokazavši time da se razumevanje prošlosti i uopšte bavljenje istom vrlo često svodi na društvenu praksu koja je neminovno vezana za postojeće političke okolnosti.


SPOMEN PODRUČJE I MEMORIJALNI MUZEJ JASENOVAC
Obilazak Spomen područja Jasenovac otpočeo je stručnim vođenjem tamošnjeg kustosa Iva Pejakovića. Tom prilikom učesnici i učesnice putovanja bili/e su uvedeni/e u osnovnu topografiju terena logora III Ciglana Jasenovac (najvećeg logora u okviru logorskog kompleksa Jasenovac) i u istorijat nastanka i funkcionisanja logora. Takođe, ovom prilikom naznačen je do sada poimenice registrovan broj žrtava logora Jasenovac (80.914), ali se nije ulazilo u opširniju raspravu o pretpostavljenom broju žrtava i višedecenijskoj polemici koja se vodi po ovom pitanju (videti dalje u tekstu). Osvrt na društveno-političku kompleksnost značenja samog spomenika Kameni Cvet načinio je Vladimir Kulić, istoričar arhitekture (profesor na Florida Univerzitetu i učesnik obilaska) koji se kroz kratko predavanje o ovom poznatom delu arhitekte Bogdana Bogdanovića iz 1966. godine, osvrnuo na različite doživljaje i interpretacije datog spomenika u SFRJ, a zatim i tokom ratova devedesetih godina tj. suštinskih promena koje su nastupile usled promene fokusa državne ideologije sa ideje bratstva i jedinstva u nacionalizam. Nakon stručnog vođenja učesnicima i učesnicama putovanja bio je omogućen polučasovni obilazak postavke u Memorijalnom muzeju Jasenovac i nastavak razgovora sa vodičem.


SPOMEN-PODRUČJE DONJA GRADINA
Nakon obilaska Spomen područja i Memorijalnog muzeja u Jasenovcu, grupa je nastavila svoj put obilaskom Spomen-područja Donja Gradina koje se nalazi sa druge strane reke Save u odnosu na Jasenovac, u Republici Srpskoj (BiH). Donja Gradina neraskidivo je vezana za Jasenovac sa obzirom na to da je ovo bilo mesto gde su ubijani zatočenici i zatočenice logora. Na ovom mestu otkriven je i najveći broj masovnih grobnica (na devet grobnih polja otkriveno je više od stotinu masovnih grobnica i pretpostavlja se da njihov broj nije konačan). Na ovom mestu je, kao i u Jasenovcu, od strane stručnog vodiča Dejana Motla učesnicima studijskog putovanja predstavljena je istorija ovog mesta masovnih i surovih likvidacija zatočenika i zatočenica logora a vodič u Gradini je sa učesnicima i učesnicama detaljnije diskutovao i o raspravama u vezi broja ubijenih i nastradalih u logoru.
Prisutni su imali priliku da se uvere i u izvesne razlike koncepata, sadržaja i metoda medijacije zvaničnih politika sećanja na dve strane reke.

STARA GRADIŠKA
Treća lokacija koja je posećena tokom ovog studijskog putovanja bio je ustaški logor Stara Gradiška. Poseta ovoj lokaciji je od izuzetnog značaja zbog toga što su ovde zapravo očuvani objekti logora (u jako lošem stanju). Krajem 1941. i početkom 1942. u Staroj Gradiški uspostavljen je logor pod zapovedništvom Ureda III Ustaške obrane. Prema poimeničnom popisu žrtava KCL Jasenovac, utvrđena su imena i podaci za 12.790 osoba ubijenih u ovom ustaškom logoru. U kontekstu različitih interpretacija prošlosti zanimljivo je na koji način je Stara Gradiška predstavljena na zvaničnom sajtu KCL Jasenovac. Najveći deo ovog teksta odnosi se na predratnu i posleratnu istoriju ovog mesta na kome se nalazio Kazneno-popravni dom tokom SFRJ gde su zatvarani politički neistomišljenici kao i na njegovu istoriju tokom ratova devedesetih godina. Ustaškoj istoriji ovog mesta posvećena su svega dva kratka pasusa. Slično stanje vidljivo je i na samom terenu gde je ustaška prošlost ovog mesta prepuštena zaboravu, a savremene intervencije na ovoj lokacije svedene su na dve spomen-ploče. Jedna tabla je postavljena 2007. godine od strane Hrvatskog društva logoraša srpskih koncetracionih logora u Staroj Gradiški i ona evocira vreme Domovinskog rata. Ova tabla je postavljena u znak sećanja na hrvatske branitelje, žene i decu koji su 1991. godine u ovom logoru bili zatvarani, mučeni i ubijani. Druga spomen-ploča postavljena je nešto kasnije (2010. godine) i nju je postavila Vlada Republike Hrvatske u znak sećanja na političke zatvorenike stradale u ovom zatvoru kao i na žrtve „svih totalitarnih“ režima. Ova spomen-ploča je i postavljena na dan sećanja na žrtve svih totalitarnih i autoritarnih  režima, što je i naznačeno u samom natpisu na ploči.

MANIPULISANJE BROJKAMA
Kako se tokom studijskog putovanja u više navrata povelo pitanje broja žrtava u logorskom kompleksu Jasenovac, tokom povratka, učesnik obilaska i istoričar u Republičkom Zavodu za zaštitu spomenika kulture Nenad šperger, koji priprema doktorsku disertaciju na temu političke pozadine manipulacijama brojem žrtava u Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata, održao je kratko predavanje o otvorenom problemu broja žrtava u logoru Jasenovac kao i fluktuaciji ovog broja u periodima različitih društveno-političkih okolnosti. On je dao kratak pregled fluktuacije ovog broja stavljajući ga u date istorijske kontekste, od procene od 500.000 – 600.000 žrtava logora Jasenovac, što je bila prva procena Komisije obrazovane u SR Hrvatskoj (koja je bila izneta u specifičnom istorijskom trenutku kao posledica potrebe da se istaknu gubitci Jugoslavije u II svetskom ratu) do one sramne i vrlo brzo odbačene procene od 2.238 žrtava iz 1991. godine, utvrđene od stane Komisije za utvrđivanje žrtava rata i poraća koju je osnovao Sabor Hrvatske.
Ovaj pregled fluktuacije broja žrtava bio je koristan pokazatelj konkretne problematike koju u sebi nosi istorija koncentracionog logora Jasenovac kao i kompleksnosti pitanja selekcije, razumevanja, interpretacije i predstavljanja istorijske faktografije u vezi sa tim i drugim logorima smrti na teritoriji Jugoslavije u periodu Drugog svetskog rata.
Ovim studijskim obilaskom i pratećim diskusijama dotaknute su mnoge teme koje će biti od značaja i prilikom koncipiranja ili eventualnog formiranja memorijalnog centra na Starom sajmištu.

NAKON OBILASKA
Utisci sa studijskog obilaska obogaćeni su i po povratku - upoznavanjem učesnika i učesnica sa tekstovima mlađih istraživača koji su kritikovali koncept i sadržaj postavke u Memorijalnom muzeju u Jasenovcu:

• Ljiljana Radonić, Univerzalizacija holokausta na primjeru hrvatske politike prošlosti 
i spomen-područja Jasenovac preuzmi ink
• Vjeran Pavlaković, (Re)constructing the Past: Museums in Post-communist Croatia (insert) preuzmi doc

U pripremi je i susret učesnika i učesnica obilaska sa istoričarima Antunom Miletićem i Jovanom Mirkovićem, na kom će razmeniti svoje stavove i utiske sa ovim važnim akterima postojanja i rada Spomen područja Jasenovac pre raspada SFRJ.

Tekst i fotografije: Nevena Negojević